Numer 4(72)/2022

doi:10.37190/arc (doi:10.5277/arc)

Pobierz spis treści

Spis treści

Artykuły

Ulrich Schaaf, Maciej Prarat, Tomasz Ważny - Średniowieczna więźba dachowa nad nawą środkową katedry w Kamieniu Pomorskim w świetle badań architektoniczno-dendrochronologicznych

doi:10.37190/arc220401

Średniowieczna więźba dachowa nad nawą środkową katedry w Kamieniu Pomorskim w świetle badań architektoniczno-dendrochronologicznych. Tematem artykułu jest konstrukcja dachowa nad nawą środkową katedry w Kamieniu Pomorskim. Istnieją wprawdzie liczne opracowania odnoszące się do dziejów budowy tej świątyni lub do rozwoju historycznych więźb dachowych ogólnie, ale w żadnym z nich nie uwzględniono omawianych w tej pracy więźb dachowych. Sytuacja ta oraz konieczność naprawy konstrukcji uzasadniły wykonanie badań architektonicznych celem rozpoznania jej historii budowlanej oraz techniki ciesielskiej.      Badania zastanej substancji materialnej przeprowadzono we wschodnich wiązarach, uwzględniając następujące aspekty: strukturę nośną, strony odwiązywania, złącza ciesielskie, system ciesielskich znaków montażowych, budulec i jego obróbkę. Rezultaty tych analiz uzupełniono i skonfrontowano z wynikami badań dendrochronologicznych oraz przedstawionymi w literaturze przedmiotu. W wyniku tych badań udało się ustalić, że nawę środkową katedry kamieńskiej zwieńczyła pierwotnie więźba wolna ze ściągami, która pochodzi z początku lat 60. XIV w. Została ona wzmocniona w końcu lat 60. XIX w. przez dodatkowe belkowanie powyżej strzałki sklepienia, konstrukcję stolca leżącego oraz konstrukcję wieszarową. Kolejne wzmocnienia nastąpiły fragmentarycznie już w ramach trwającej od końca drugiego dziesięciolecia XXI w. naprawy. Mimo wiekowości i napraw pierwotna konstrukcja przetrwała w dużym stopniu.     Zastosowany w Kamieniu Pomorskim typ konstrukcji dachowej – więźba wolna ze ściągami – służył w okresie średniowiecznym do konkretnego zadania budowlanego – wykonania dachu nad sklepieniem wchodzącym w jego obręb. Wstępny przegląd literatury przedmiotu wykazał, że przykłady takich rozwiązań przetrwały w różnych częściach Europy do dziś, ale tylko w małej liczbie. Z terenu Polski jest to póki co jedyny znany taki przykład z XIV w.         Badaniami architektonicznymi objęto obecnie pozostałe więźby wolne ze ściągami katedry, nad oboma ramionami transeptu i prezbiterium. Warto pokusić się o przygotowanie szerszego studium na temat tego typu więźb średniowiecznych oraz próbę zestawienia więźb katedry kamieńskiej z więźbami z innych miejsc.

Słowa kluczowe:

    kamień-pomorski

    katedra

    więźba-dachowa

    średniowiecze

    badania-architektoniczne

    badania-dendrochronologiczne

Edwin Orsel - Rozwój konstrukcji domów w Lejdzie w XIII i XIV w.

doi:10.37190/arc220402

Lejda jest jednym z największych średniowiecznych miast w Holandii. Ze względu na to, że miasto nie doznało większych zniszczeń spowodowanych przez pożary lub wojny, centrum zachowało wiele historycznych budowli. W artykule omówiono rozwój konstrukcji domów lejdejskich w XIII i XIV w. oraz jego wpływy.      Podczas badań architektonicznych prowadzonych w ostatnich latach udokumentowano pozostałości około 150 budynków wzniesionych do około 1400 r. Na tej podstawie oraz w połączeniu z wynikami badań archeologicznych można nakreślić zarys rozwoju konstrukcji domu w Lejdzie w XIII i XIV w. Dzięki wynikom badań dendrochronologicznych możliwe jest ustalenie pochodzenia typu domu o konstrukcji szkieletowej z murowanymi fasadami z cegły, będącego połączeniem starszych tradycji budownictwa drewnianego i kamiennego. Ten rodzaj domu stał się popularnym typem budynku w Lejdzie oraz poza jej granicami do około 1600 r. Rozwój tego rodzaju zabudowy związany jest z urbanizacją Lejdy w XIII w., wzrostem liczby jej ludności i powstaniem cechów. Ważną rolę odgrywało również wydawanie przez radę miejską przepisów zapobiegających pożarom oraz wypłacanie dotacji na ten cel. O rozwoju decydowała również dostępność materiałów budowlanych. Według danych z badań dendrochronologicznych drewno budowlane sprowadzano z dalekiej Westfalii lub Emsland (Niemcy). Kamień naturalny nie był lokalnie dostępny i dlatego też musiał być sprowadzany z daleka, z regionów Niemiec lub Belgii, aż do momentu pojawienia się w XIII w. cegielni rozmieszczonych wzdłuż Renu, tuż za bramami miasta Lejdy. Dzięki nowatorskiemu połączeniu ceglanych ścian i drewnianej konstrukcji nośnej przez wyspecjalizowanych cieśli powstały wysokiej jakości i bezpieczne pod względem pożarowym domy, odpowiadające zapotrzebowaniu rosnącej liczby mieszkańców i władz rodzącego się miasta.

Słowa kluczowe:

    lejda

    archeologia-budowli

    historia-budownictwa

    domy-średniowieczne

Anna Bojęś-Białasik, Agnieszka Luboń-Radwańska - Badania i konserwacja pomieszczeń tzw. studentatu w klasztorze dominikanów w Krakowie

doi:10.37190/arc220403

Tematem artykułu są badania architektoniczno-konserwatorskie jednego z pomieszczeń tzw. studentatu w klasztorze dominikanów w Krakowie. Prace te przyniosły bardzo ciekawe i nieoczekiwane rezultaty. W niewielkim pomieszczeniu pełniącym funkcję kuchni odkryto bowiem elementy późnogotyckiego wystroju, m.in. strop belkowy, portal oraz duże fragmenty polichromii. W artykule opisano przebieg badań oraz kolejne odkrycia, z których każde wymagało indywidualnych decyzji dotyczących sposobu konserwacji i ekspozycji. Istotną kwestią była interpretacja programu ikonograficznego polichromii i analiza całości wystroju w kontekście przemian architektonicznych i domniemanej historycznej funkcji pomieszczenia. Odniesiono się także do procedur konserwatorskich i technicznych związanych m.in. z koniecznością wprowadzenia nowego stropu nośnego nad pomieszczeniem.

Słowa kluczowe:

    klasztor-dominikanów

    kraków

    badania

    konserwacja

    strop-drewniany

    polichromia

    portal

Czesław Lasota, Andrzej Legendziewicz - Średniowieczna architektura kościoła dominikańskiego w Opolu (tzw. na Górce) i jej przekształcenia od schyłku XIII w. do początku XVIII w.

doi:10.37190/arc220404

Tematem artykułu są przekształcenia architektury kościoła dominikańskiego pw. Matki Boskiej Bolesnej i św. Wojciecha (tzw. na Górce) w Opolu. W pracy przedstawiono rezultaty autorskich badań architektonicznych prowadzonych między 2009 a 2017 r.. Dotychczasowe analizy powstania i przekształceń kościoła na Górce opierają się na ustaleniach badaczy przedwojennych bazujących na ogólnym oglądzie otynkowanej budowli. Omówione badania architektoniczne umożliwiły wydzielenie zasięgu pierwotnego kościoła zakonnego oraz jego rozbudowy około 1361 r. obejmującej powiększenie prezbiterium i dostosowanie go do funkcji chóru zakonnego, a także wzniesienie dwunawowego, czteroprzęsłowego korpusu. Prezbiterium tej świątyni powiększono o wieloboczne wschodnie zamknięcie około 1399 r., a kościół odnowiono i powiększono o przybudówkę przy korpusie zapewne około 1430 r. Nowożytne przekształcenia bryły kościoła związane są ze wzniesieniem nawy południowej oraz przebudową korpusu i szczytu zachodniego po dwóch pożarach w 1682 i 1739 r. Zaprezentowane wyniki badań znacząco zmieniają dotychczas publikowany obraz powstania i przekształceń architektury kościoła dominikańskiego w Opolu.

Słowa kluczowe:

    śląsk

    architektura

    średniowiecze

    kościół

    dominikanie

    opole

Beata Piaskowska, Maciej Prarat, Artur Różański, Tomasz Olszacki, Ulrich Schaaf - Ruiny zamku w Kole w świetle najnowszych badań architektonicznych i archeologicznych oraz związana z nimi problematyka konserwatorska

doi:10.37190/arc220405

Przedmiotem artykułu są ruiny zamku w Kole. To jeden z najlepiej zachowanych przykładów warowni z czasów Kazimierza Wielkiego na terenach nizinnych w Polsce. Budowla ta już od XVII w. znajdowała się w stanie ruiny. Do dziś zachowała się wydatna wieża narożna z fragmentem trzech kurtyn. Celem autorów niniejszego artykułu było omówienie wyników przeprowadzonych w latach 2019–2020 badań architektonicznych i archeologicznych ruin zamkowych oraz projektu częściowego zabezpieczenia tych pozostałości.      Wykonane analizy pozwoliły na konstatację, że budowę warowni rozpoczęto od wieży mieszkalnej w części północnej. W dalszej kolejności powstała wieża w narożniku południowo-zachodnim. W kolejnych kilku etapach wzniesiono mury kurtynowe, zamykając dziedziniec. W części południowej funkcjonował budynek przybramia. Zastosowane różne techniki budowlane prawdopodobnie świadczą o tym, że pracowało przy niej kilka warsztatów, które wykorzystywały rusztowania jednosztandarowe i przewieszone. Stan zachowania ruin był na tyle zły, że konieczne było wykonanie projektu zabezpieczenia fragmenty jednej ze ścian, co też wykonano w 2020 r.

Słowa kluczowe:

    średniowiecze

    zamek

    badania-architektoniczne

    badania-archeologiczne

    koło

Piotr Niemcewicz, Katarzyna Polak, Aleksandra Gralińska-Grubecka,Karolina Witkowska, Wojciech Bartz, Marta Chylińska, Andrzej Podgórski - Badania konserwatorskie ruin gotyckiego zamku kazimierzowskiego (2. poł. XIV w.) w Kole (Gozdów)

doi:10.37190/arc220406

W artykule przedstawiono wyniki badań konserwatorskich zrealizowanych w ramach projektu rewitalizacji ruin zamku w Kole. Obejmowały one rozpoznanie techniki wykonania zabytku, identyfikację i określenie właściwości materiałów historycznych i współczesnych, ocenę stanu zachowania, analizę czynników niszczących, które wraz z wynikami badań architektonicznych stanowiły podstawę opracowania programu prac konserwatorskich obiektu. Analizę zgromadzonego materiału realizował szeroki zespół z wykorzystaniem specjalistycznych technik badawczych. Wyniki przedstawione w artykule obejmują petrografię, analizę chemiczną, termograwimetrię oraz właściwości kapilarne i mechaniczne zapraw, skał i cegieł, stopień zasolenia oraz analizy mikrobiologiczne materiałów. Niepodważalną wartością przeprowadzonych badań, stanowiącą znaczący wkład w zasób wiedzy, jest szczegółowe rozpoznanie historycznych materiałów oraz zastosowanych technik budowlanych.

Słowa kluczowe:

    architektura-średniowieczna

    materiały-budowlane

    badania-materiałów

    konserwacja-architektury

Sandro Parrinello, Francesca Picchio, Silvia La Placa - Od modelu do modelu. Narracja między rysunkiem a cyfrową reprodukcją ambony Donatella

doi:10.37190/arc220407

Celem autorów artykułu było zbadanie narracyjnego i interpretacyjnego wkładu, jaki modele cyfrowe mogą wnieść do archiwizacji dziedzictwa kulturowego. Przedmiotem badań była ambona Donatella w Prato. Ambona ta jest dziełem architektonicznym o wyrafinowanej dekoracji i stanowi miejsce publicznego wystawienia Sacra Cintola (pasa NMP). W katedrze Santo Stefano zachowała się relikwia pasa, który okalał ubranie Dziewicy Maryi. Na głównej fasadzie kościoła umieszczona jest obecnie kopia dzieła Donatella. Oryginalna balustrada przechowywana jest w Muzeum Katedralnym.     Obecnie sposoby prezentacji i rozpowszechniania dziedzictwa kulturowego nabierają nowych właściwości wraz z wykorzystaniem i wdrożeniem technologii cyfrowej. Modele 3D oparte na rzeczywistości stają się coraz bardziej dokładnymi kopiami cyfrowymi, które powielają przestrzeń i cechy dzieł architektonicznych, stanowiąc nie tylko kopie, ale także krytyczne reinterpretacje wyrażające formalną syntezę złożoności obiektu.      Prowadzone działania dokumentacyjne pozwoliły na wygenerowanie trójwymiarowych baz danych obu ambon, oryginalnej i kopii. Z cyfrowych baz danych opracowano modele 3D oraz modele drukowane, które będą stanowiły dialog na ekspozycji muzealnej renesansowej ambony i jej historii.

Słowa kluczowe:

    badanie-3d

    cyfrowa-kopia

    druk-3d

    ambona-donatella

Dominika Kuśnierz-Krupa, Kazimierz Kuśnierz, Małgorzata Hryniewicz, Julia Ivashko, Dorota Bober - Problematyka ochrony małych miast renesansowych południowej Polski na wybranych przykładach. Wstęp do badań

doi:10.37190/arc2204308

Artykuł dotyczy problematyki ochrony wybranych zabytkowych renesansowych układów urbanistycznych zlokalizowanych na terenie województw: małopolskiego, podkarpackiego oraz świętokrzyskiego. Celem badań była analiza dotychczasowej wiedzy w zakresie teorii urbanistyki renesansowej w Polsce, ze szczególnym uwzględnieniem przedmiotowego obszaru, a także typologii zakładanych w tym okresie układów urbanistycznych.      W pracy dokonano analizy układów urbanistycznych wybranych małych ośrodków miejskich, a także ich bieżącej ochrony konserwatorskiej. Określono stopień zachowania ich historycznej struktury oraz przedstawiono propozycję ogólnych wytycznych w zakresie ochrony.

Słowa kluczowe:

    urbanistyka-okresu-renesansu

    zakliczyn

    cieszanów

    raków

    ochrona

    rewaloryzacja

Joanna Kucharzewska - Budynki przy ul. Franciszkańskiej 14 i Fosa Staromiejska 24 w Toruniu w świetle badań architektonicznych i kwerend źródłowych

doi:10.37190/arc220409

W artykule zaprezentowano wyniki badań architektonicznych przeprowadzonych na poziomie piwnic przy ul. Franciszkańskiej 14 i Fosa Staromiejska 24 w Toruniu, uzupełnione o kwerendy źródłowe dotyczące zarówno piwnic, jak i części naziemnych. Celem badań architektonicznych było ustalenie kolejnych etapów budowlanych zachodzących na omawianych działkach od średniowiecza do początków XX w. Istotną kwestią było rozpoznanie zawartości najstarszej substancji zabytkowej pochodzącej z okresu średniowiecznego oraz momentu scalenia funkcjonalno-przestrzennego przeciwległych działek.     Będąca tematem pracy działka znajduje się w północnej części Starego Miasta Torunia, w obrębie trójkątnego bloku zabudowy, którego zarys determinowany był przez przebieg północno-wschodniego odcinka murów miejskich. Obecnie na dwóch przeciwległych parcelach znajduje się kamienica, która ostateczny kształt uzyskała na początku XX w.      W trakcie badań stwierdzono, że najstarsze gotyckie fragmenty znajdują się w części południowej (od strony ul. Franciszkańskiej). W drugim etapie gotyckim podpiwniczono część północną (od strony Fosy Staromiejskiej), wykorzystując kamienne fundamenty założone dla wcześniejszej budowli. W okresie nowożytnym te dwie, do tej pory funkcjonujące niezależnie, części połączyła oficyna boczna. W XVIII w. na działce od strony ul. Franciszkańskiej znajdował się 2-piętrowy, murowany spichlerz, a od strony Fosy Staromiejskiej wozownia o konstrukcji szkieletowej. Obydwa budynki spłonęły na początku XIX w. W połowie XIX w. powstał duży, obejmujący obie działki, 5-kondygnacyjny spichlerz, który założono na średniowiecznych i nowożytnych piwnicach. Ostateczna zmiana zabudowy nastąpiła w 1906 r., kiedy po rozbiórce spichlerza wybudowano dwie kamienice ze wspólnym traktem środkowym wypełnionym klatką schodową i wewnętrznym podwórkiem.     Badania architektoniczne wraz z materiałem źródłowym stanowiły skuteczne narzędzie do rekonstrukcji poszczególnych etapów budowy i poszerzenia wiedzy na temat form zabudowy przymurnego fragmentu Starego Miasta w Toruniu.

Słowa kluczowe:

    badania-architektoniczne

    toruń

    ul.-franciszkańska-14

    fosa-staromiejska-24

Anna Orchowska-Smolińska, Anna Kriegseisen, Jakub Szczepański - Interdyscyplinarne badania jako forma ochrony zabytków i przygotowania do procesu inwestycyjnego na przykładzie zespołu dawnej Stoczni Gdańskiej

doi:10.37190/arc220410

Wielowarstwowe dziedzictwo działających do końca XX w. zakładów przemysłowych stwarza szczególne wyzwanie dla konserwatorów, projektantów i inwestorów. W procesie ochrony jego wartości, eksponowania walorów i zarządzania dobrem konieczne jest szersze rozpoznanie przekształceń technologii całego zakładu i poszczególnych funkcji jego budynków, ale też kontekstu niematerialnego dziedzictwa. Przykładem tego typu złożonego zespołu zabudowy zabytkowej jest dawna Stocznia Gdańska. Tematem artykułu są interdyscyplinarne badania kompleksu stoczni, w trakcie których opracowano metodę badawczą bazującą na kilku skalach analiz (w relacji z miastem, zespołem i obiektem). Oparła się ona na dogłębnym rozpoznaniu sposobu działania stoczni w latach 70. i 80. XX w., który ze względu na strajki robotnicze na terenie zakładu i powstanie NSZZ „Solidarność” miał szczególny wpływ na ukonstytuowanie się jego statusu dobra o wybitnych wartościach. Autorzy postawili sobie za cel zaprezentować wyniki szczegółowych badań zasobów kulturowych stoczni, do których włączono specjalistów branży stoczniowej historycznie związanych z tym konkretnie zakładem przemysłowym. W rezultacie powstały wieloaspektowe wytyczne konserwatorskie służące do wyznaczania ram ochrony zasobów kulturowych stoczni, prowadzenia na jej terenie prac konserwatorskich i inwestycyjnych (wzornik materiałów i barw). W podsumowaniu pokazano możliwości wykorzystania prezentowanego modelu działań badawczych w powiązaniu z projektowymi na przykładzie obiektu przemysłowego będącego w przygotowaniu do procesu inwestycyjnego (dawny Magazyn Główny, tzw. Hala U-Bootów).

Słowa kluczowe:

    dokumentacja-architektoniczno-konserwatorska

    wytyczne-konserwatorskie

    wzornik-kolorystyczny

    adaptacja-zabytków-poprzemysłowych

    stocznia-gdańska

Anna Orchowska-Smolińska, Anna Kriegseisen - Rola i zakres architektoniczno-konserwatorskich procedur badawczych w procesie przywracania świetności zabytku architektury powstałej po 1945 r. na przykładzie Dworca Podmiejskiego w Gdyni

doi:10.37190/arc220411

Budynki modernistyczne pomimo względnie nieodległego czasu powstania bywają dotknięte radykalnymi przekształceniami układu i formy. Szczególną ich grupą są dworce, które jako jedne z najważniejszych budynków publicznych miasta z powodu długotrwającego i intensywnego użytkowania mogą nosić znamiona wyeksploatowania fragmentów substancji oraz mieć wtórne nawarstwienia dysharmonizujące z obiektem. Tematem artykułu są badania architektoniczne i konserwatorskie powstałego w połowie lat 50. XX w. Dworca Podmiejskiego w Gdyni. Autorki artykułu postawiły sobie za cel przedstawienie opracowanych dla niego w latach 2016–2022 procedur badawczych stanowiących wstęp do działań rewaloryzacyjnych. Zastosowane podczas prac terenowych metody badań pozwoliły na identyfikację oryginalnych technik wykonania i metod wykończenia oraz określenie procedur ich odtwarzania metodami konserwatorskimi. Wyniki przeprowadzonych prac stały się podstawą wyznaczenia zakresu ochrony konserwatorskiej budynku dworcowego i określenia możliwości ingerencji w jego częściowo pozbawioną funkcji substancję za pośrednictwem działań adaptacyjnych i modernizacyjnych.

Słowa kluczowe:

    dokumentacja-architektoniczno-konserwatorska

    program-prac-konserwatorskich-i-restauratorskich

    architektura-po-1945

    rewaloryzacja

    dworzec-podmiejski-w-gdyni