The architecture of employee holiday centres in Poland. An outline of the issues

Agata Szmitkowska

doi:10.5277/arc180307

Abstract

The aim of the article is to present Polish architecture’s output in the range of buildings serving the employees’ annual leave. Thanks to the investigation of socio-legal conditions it has been possible to present the genesis of the first objects of this type built in the interwar period, to delimit the periods of their particularly intensive popularity and finally to explain the reasons of almost definitive discontinuation of building them at the end of the 1980s. The most architecturally successful employee resort centres of the Second Polish Republic and People’s Poland have been briefly presented with taking account of an aesthetic aspect as well as a functional one. An attempt has been made to sketch the evolution of the architecture of Polish resorts under the influence of Europe-wide stylistic movements.

Full article view is only available on bigger screens.

2018

3(55)

DOI: 10.5277/arc180307

Agata Szmitkowska*

Architektura pracowniczych ośrodków wczasowych w Polsce.

Zarys problematyki

The architecture of employee holiday centres in Poland.

An outline of the issues

Wstęp

Obiekty wczasowe dla pracujących reprezentują typ

funkcjonalny charakterystyczny dla wieku XX. W Polsce

szczególna popularność budynków wczasowych przypa-

da zasadniczo na okres międzywojenny, w tym przede

wszystkim lata 30. minionego stulecia, oraz powojenny

po czasy przełomu ustrojowego – głównie lata 70.

Powstanie pierwszych z nich wiązać należy ściśle ze zdo-

byczami europejskich związków zawodowych w XIX i na

początku XX w. w dziedzinie regulacji prawnych dotyczą-

cych kwestii corocznego wypoczynku. Czasy po 1989 r.

należą do schyłkowych w dziedzinie budowy obiektów

wczasowych. Wypoczynek pracowniczy jako coraz mniej

atrakcyjny zastąpiony został formami spędzania urlopu

charakterystycznymi dla ekonomii wolnorynkowych. Ze

względu na znaczną rozpiętość czasową występowania,

odmienne warunki lokalizacyjne i finansowe możliwości

inwestora obiekty architektoniczne służące wypoczynko-

wi pracowników prezentują rozmaite warianty kształto-

wania, dużą różnorodność stylistyczną i funkcjonalną,

stanowiąc ciekawy i do dziś nie dość eksplorowany temat

badawczy z dziedziny historii polskiej architektury. Ce lem

niniejszej pracy jest prześledzenie dziejów przedmiotowe-

go budownictwa poprzez analizę wybranych, najważniej-

szych zdaniem autorki realizacji i osadze nie ich na tle

ważnych wydarzeń historycznych oraz uwarunkowań

Introduction

Employee holiday centres represent a functional type

characteristic of the 20

century. In Poland, they gained

particular popularity essentially during the interwar peri-

od, first of all in the 1930s and in the post-war years until

the times of the Poland’s political breakthrough – mainly

the 1970s. The construction of the first ones is closely

linked with the achievements of European trade unions in

the 19

and at the beginning of the 20

centuries in the

field of legal regulations regarding the issue of annual

leave. The time after 1989 constitutes a decline in the

field of construction of employee holiday centres. Em-

ployee holiday relaxation, as an increasingly less attrac -

tive form of spending free time, was replaced by other

forms of spending holiday time characteristic of free

market economies. Due to the considerably wide time

range of occurrence, different location conditions and

financial possibilities of an investor, architectural objects

offering holiday recreation for employees present various

variants of shaping, a large stylistic and functional diver-

sity, constituting an interesting research topic which is

still not enough explored in the field of the history of

Polish architecture. The purpose of this study is to inves-

tigate the history of the subjective construction by analys-

ing the selected and most important – according to the

author –implementations and placing them against the

background of significant historical events as well as

legislative and sociological conditions. The article is in -

tended as an introduction to further detailed research into

this topic.

* Wydział Architektury Politechniki Białostockiej/Faculty of Ar-

chi tecture, Białystok University of Technology.

84 Agata Szmitkowska

legislacyjnych i socjologicznych. Artykuł ma stanowić

wstęp do dalszych szczegółowych badań.

Idea i geneza wypoczynku pracowniczego

Idea corocznego wypoczynku pracowniczego, podob-

nie jak większość innych pomysłów na poprawę jakości

życia robotników, pojawiła się na fali negatywnych

zmian, jakie przyniosła zapoczątkowana w XVIII w. re-

wolucja przemysłowa. Do pracy w miejskich ośrodkach

przemysłowych napływała ludność rolnicza z prowincji.

Charakterystyczną dla wsi sezonowość zastąpiła w fabry-

kach praca całoroczna, a „dzięki” zastosowaniu sztuczne-

go oświetlenia rytm dobowy przestał stanowić przeszko-

dę dla wydłużenia dnia roboczego. Niemal do połowy

XIX w. w całej Europie pracowano od 12 do 16 godzin

dziennie, 6–7 dni w tygodniu przez cały rok.

Naczelną rolę w walce o prawa pracownicze odegrały

związki zawodowe, których działalność rozpoczętą jesz-

cze w 1. połowie XIX stulecia zaczęto legalizować

w Europie dopiero od 1871 r. (Wielka Brytania). Wiele

organizacji działających na rzecz praw pracowniczych

związanych było z grupami socjalistów i komunistów.

W 1901 r. utworzono w Bazylei pierwszą organizację o za-

sięgu międzynarodowym (International Association for

Labour Legislation) postulującą uchwalenie jednolitego

prawa pracy we wszystkich państwach uprzemysłowio-

nych. Była ona bezpośrednią poprzedniczką powołanej

w 1919 r. na mocy traktatu wersalskiego, istniejącej do

dziś Międzynarodowej Organizacji Pracy (International

Labour Organization – ILO). Polska znalazła się wśród

jej członków założycieli. Cele organizacji związane były

od początku z walką przeciw bezrobociu, promocją praw

człowieka, rozwojem demokratycznych instytucji i po-

prawą jakości życia pracujących. Podstawowym narzę-

dziem do osiągnięcia tych celów stały się wydawane

przez ILO konwencje, które miały być następnie ratyfiko-

wane przez poszczególne kraje członkowskie. W konse-

kwencji przynależności do ILO Polska rozpoczęła zatem

proces stopniowego uchwalania ważnych aktów praw-

nych z dziedziny prawa pracy. Za kluczową dla tematyki

niniejszego artykułu należy uznać ustawę z 1922 r. o urlo-

pach dla pracowników, zatrudnionych w przemyśle i han-

dlu. Do tego bowiem czasu wypoczynek był przywilejem

niemal wyłącznie ludzi zamożnych i arystokracji.

Wypoczynek pracujących w II Rzeczypospolitej

Na mocy ustawy z 1922 r. niemal wszyscy pracownicy

zatrudnieni na zasadach umowy o pracę nabyli prawo do

korzystania co rok z płatnego urlopu. Wymiar urlopu miał

wynosić 15 dni, a w przypadku pracowników umysło-

wych – miesiąc. Czas trwania urlopu wypoczynkowego

wojskowych oraz urzędników państwowych wynosić

miał maksymalnie 6 tygodni [1]–[3]. W 1922 r., jednocze-

śnie z wdrażaniem przepisów gwarantujących pracującym

coroczne urlopy wypoczynkowe została ogłoszona ustawa

o uzdrowiskach. Wprowadziła ona określenie „uzdrowi-

sko o charakterze publicznym”, odnoszące się do miejsco-

wości, które w przyszłości miały być objęte szczególną

The idea and genesis of employee recreation

The idea of annual employee recreation, like most

other ideas for improving the quality of workers’ life,

appeared on the wave of negative changes brought about

by the industrial revolution initiated in the 18

century.

Village people from the provinces came to urban indus-

trial centres to work there. The seasonality characteristic

of a village was replaced by all-year work in factories and

thanks to the application of artificial lighting, the circa-

dian rhythm was not an obstacle any longer for extending

the working day. Almost until the mid-1850s, people

worked for 12 to 16 hours a day in all Europe and for 6–7

days a week during the whole year.

The trade unions played a leading role in the fight for

labour rights, the activities of which began in the first half

of the 19

century and started to be legalized in Europe

only from 1871 (Great Britain). Many organizations

working for labour rights were connected with socialist

and communist groups. In 1901, the first international

organization named International Association for Labour

Legislation was established in Basel, which postulated for

passing a uniform labour law in all industrialized coun-

tries. It was a direct predecessor of the International

Labour Organization (ILO) which was founded in 1919

under the Treaty of Versailles and which exists until today.

Poland was among its founding members. Since the very

beginning, the goals of the organization have been

connected with the fight against unemployment, promo-

tion of human rights, development of democratic institu-

tions and improvement of the quality of employees’ life.

The basic tool for achieving these goals were conventions

issued by the ILO, which were then supposed to be rati-

fied by individual member states. As a consequence of

belonging to the ILO, Poland therefore began the process

of gradually passing important legal acts in the field of

labour law. The 1922 Act on vacations for workers

employed in industry and trade should be considered as

a key issue for this article. Until that time, recreation was,

almost exclusively, a privilege of wealthy people and aris-

tocracy.

Vacations for employees

in the Second Polish Republic

Under the 1922 Act, almost all workers who were

employed under the terms of a contract of employment

acquired the right to take advantage of a paid leave every

year. A leave was supposed to last 15 days, and in the case

of white-collar employees – a month. The duration of

a vacation leave for military and government officials

should take up to six weeks [1]–[3]. In 1922, along with

the implementation of regulations guaranteeing annual

holidays for employees, the act on resort towns was

announced. It introduced the term “public resort town”

referring to places that were supposed to be covered by

special protection of the state in the future which was to

include inter alia co-financing some of the investments

and facilitating the expropriation of land. Zakopane and

Inowrocław gained such status by virtue of the Act.

Architektura pracowniczych ośrodków wczasowych w Polsce/The architecture of employee holiday centres in Poland 85

opieką ze strony państwa, wyrażającą się między innymi

w dofinansowywaniu części inwestycji i ułatwieniach

w wywłaszczaniu terenów. Zakopane i Inowrocław uzy-

skały taki status mocą ustawy. Uznanie kolejnych uzdro-

wisk za posiadające charakter użyteczności publicz-

nej odbywało się w formie rozporządzeń Rady Ministrów.

W 1925 r. do wielu krajowych kurortów wprowadzono

ulgi taryfowe na przejazdy kolejowe [4], [5].

Podejmowane przez rządy II Rzeczypospolitej działa-

nia legislacyjne mające na celu aktywizację turystyki

i wypoczynku były kompleksowe i konsekwentne, ale

początkowo mało efektywne ze względu na brak znaczą-

cych nakładów budżetowych, na które nie mógł sobie po-

zwolić doświadczony przez działania wojenne młody or-

ganizm państwowy. Rozwojowi wczasów nie sprzyjały

też czynniki społeczne – ubóstwo i niewykształcona po-

trzeba wypoczynku zorganizowanego. Zauważalna po-

prawa sytuacji ekonomicznej w Polsce po „wielkim kry-

zysie”, stabilizacja i większa zamożność społeczeństwa

skutkowały wyraźnym ożywieniem ruchu turystycznego

i wczasowego oraz związaną z tym falą rozwoju uzdro-

wisk.

Władze kraju podejmowały konsekwentnie dalsze

starania na rzecz upowszechnienia turystyki. W porówna-

niu z latami 20. XX w. zwiększono nakłady na rozwój

bazy wczasowej. Dodatkowo ideę wyjazdów wypoczyn-

kowych próbowano zaszczepiać również wśród ludności

wiejskiej. Większe było zaangażowanie władz samorządo-

wych w podniesienie atrakcyjności miejscowości. Wszyst-

ko to sprawiło, że turystyka wśród Polaków przybrała

pod

koniec lat 30. charakter masowy [6], [7, s. 101–103].

Mniej więcej do połowy lat 30. XX w. wykrystalizo-

ały się najpopularniejsze regiony turystyczne w Polsce.

Były to: wąski wówczas pas polskiego wybrzeża, wszyst-

kie województwa południowe, uzdrowiska w pobliżu środ-

kowego

odcinka biegu Wisły, a także pojedyncze miej -

scowości północno-wschodniej Polski, w tym te położone

na pojezierzach.

Architektura polskich obiektów wczasowych

w latach 1919–1939

W latach 20. i 30. XX w. na skutek upowszechniania się

wyjazdów urlopowych uległa zmianie struktura społeczna

odwiedzających letniska i uzdrowiska. Nie byli to już tylko

i wyłącznie przedstawiciele wyższych warstw społecz-

nych. Budowa domów wypoczynkowych stała się domeną

najbogatszych branżowych związków zawodowych i ubez-

pieczalni społecznych [8]. Kształt architektoniczny i roz-

wiązania funkcjonalne obiektów wczasowych odpowiadać

miały potrzebom i aspiracjom nowej klien teli zaliczającej

się w większości do klasy średniej. Wśród wypoczywają-

cych w ośrodkach wczasowych znaczące grupy stano wili

urzędnicy państwowi, kolejarze i oficerowie wojska.

Dumą kolejarzy był zaprojektowany przez Władysława

Świrczewskiego Dom Wypoczynkowy „Rodziny Ko le-

jowej” w Makowie Podhalańskim w ówczesnym wo-

jewództwie krakowskim (il. 1). Ten funkcjonalistyczny

w wyrazie gmach, oddany do użytku w 1933 r., uznany

został przez współczesnych za wzorowy nowoczesny

dom wypoczynkowy. Zwracano uwagę na jego dobrej

Recognition of successive resort towns as having the

character of public utility took place in the form of regula-

tions of the Council of Ministers. In 1925, tariff conces-

sions for train journeys to many national resorts were

introduced [4], [5].

The legislative actions which were undertaken by the

governments of the Second Polish Republic and aimed at

activating tourism as well as holiday recreation were

comprehensive and consistent, however, initially very

ineffective due to the lack of significant budget expendi-

tures which the young state that was experienced by the

war could not afford. The social factors such as poverty

and an undeveloped need for organized holiday leisure

were also not conducive to the development of vacation

recreation. The noticeable improvement of the economic

situation in Poland after the “Great Depression”, stabili-

zation and greater wealth of the society resulted in a clear

revival of a tourist and holiday movement and the wave

of resort towns’ development which was connected with

this situation. The country’s authorities consistently made

further efforts to popularize tourism. In comparison with

the 1920s, the expenditures on the development of the

holiday base increased. Moreover, the idea of recreational

trips was also spread among the rural population. The

involvement of local government authorities in increasing

the attractiveness of towns was greater. All this made

tourism acquire a mass character among Poles in the late

1930s [6], [7, pp. 101–103].

Until the mid-1930s, the most popular tourist regions

were crystallized in Poland. These were: a narrow area of

the Polish coast, all southern provinces (voivodships),

resort towns near the central section of the Vistula as well

as individual towns of north-eastern Poland, including

those located in lake districts.

Architecture of Polish holiday facilities

in the years 1919–1939

In the 1920s and 1930s, due to the increasing popular-

ity of holiday trips, the social structure of visitors to holi-

day resorts and spas changed. They were not only repre-

sentatives of the upper social classes any more.

Construction of holiday homes became a domain of the

richest professional trade unions and social insurers [8].

The architectural shape and functional solutions of holi-

day facilities were to correspond to the needs and aspira-

tions of the new clientele, mostly of the middle class.

State officials, railwaymen and army officers constituted

a significantly big group among the vacationers resting in

holiday centres.

The pride of the railwaymen was the Holiday House of

the “Railway Family” designed by Władysław Świr czew-

ski in Maków Podhalański which was situated in the Cra -

cow province at that time (Fig. 1). This functionalist in its

expression building, which was opened to public in 1933,

was recognized as an exemplary modern holiday home by

the contemporaries. Attention was paid to its good class

architecture and clearly resolved function. The building is

located in the forest, on the slope of Bald Mountain. The

basic core of the object is a skilful combination of two

86 Agata Szmitkowska

rectangular solids of the height of five floors which clearly

stand out against the background of the mountain land-

scape [9, p. 430].

The construction of officers’ holiday centres was under

the care of the foundation, whose source of funding was

the payment of high-rank soldiers (Officer Holiday Centre

Foundation). The most famous ones were constructed in

Rabka, Truskawiec, Krynica, Zaleszczyki and Cetniewo

[10, pp. 295–301]. They were characterized by a consid-

erable scale and valuable architecture and some of their

authors were famous Polish designers.

One of the first large officers’ holiday facilities was

constructed in 1932 in Rabka which was located in the

Western Beskids. It was erected in the resort town and

from the very beginning it was supposed to function as

a sanatorium, thanks to the use of brine baths by guests.

The author of the project was Cracow architect Kazimierz

Kulczyński. The holiday centre was located in the north-

ern, partly forested part of the plot which was situated

between Poniatowskiego Alley and J. Słowackiego Street

and by Gorzki Stream. The building has six floors. Rooms

are located on the particular floors. On the southern side

the facility has numerous balconies and terraces which

enable relaxation in the sun. Some of them constitute long

belts along the façade according to the modernistic fash-

ion. The body, although asymmetrical, is covered with

a high gable roof, which was originally tiled. The struc-

ture of the building is traditional, similarly to the materi-

als used for the construction (masonry walls and rein-

forced concrete ceilings). A general impression of its

good condition is not changed even by the semi-circular

shape of the bay window. The architecture of the building

clearly blends in with the aesthetics characteristic of

moderate modernism [10, pp. 342, 343].

The military holiday house in Truskawiec in Drohobych

district of the Lviv region, was designed by an even more

popular architect, i.e. Edgar Norwerth and it was built in

1933. The edifice of his authorship is an expression of the

intended compromise between tradition and modernity.

Essentially, a functionalist expression of the body which

climbs on a gentle slope with a western exposure, consists

of cuboids and adjoining semi-cylinders. From the south

the facades are enriched with belts of balconies character-

istic of contemporary sanatoriums. The northern side is

characterized by irregularly placed windows of various

sizes and arcades typical of the Polish historical architec-

ture (Fig. 2). This seemingly controversial combination of

various elements, in effect, resulted in a coherent and

homogenous work, which proves the unquestionable skill

of the architect [10, pp. 344, 345].

The Augustów officers’ Yacht Club, which is two years

younger, is in turn a work by Juliusz Nagórski. The build-

ing was constructed beside the White Lake in the years

1934–1935. It was de facto a luxury holiday resort. Its

residential part consisted of, among other things, 40 com -

fortable rooms, spacious “social rooms”, a library, baths

and terraces. The excellently equipped harbour, which

was located right next to the building, took the lead in the

functional program of the sports part. The architect skil-

fully made the object blend in with a tree-lined area, so as

Il. 1. W. Świrczewski, dom wypoczynkowy w Makowie Podhalańskim.

Fot. datowana: XI 1936

(źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe, sygn. 1-C-454-8)

Fig. 1. W. Świrczewski, the resort in Maków Podhalański.

Photo dated at November 1936

(source: National Digital Archives, reference number 1-C-454-8)

Il. 2. E. Norwerth, elewacja północna domu wypoczynkowego

w Truskawcu [10, s. 345]

Fig. 2. E. Norwerth, north elevation of the resort in Truskawiec

[10, p. 345]

klasy architekturę i przejrzyście rozwiązaną funkcję.

Budynek usytuowany jest w lesie, na zboczu Łysej Góry.

Zasadniczy trzon obiektu stanowi umiejętne zestawienie

dwóch prostopadłościennych brył o wysokości pięciu

kondygnacji wyraźnie odznaczających się na tle krajobra-

zu [9, s. 430].

Budową oficerskich domów wypoczynkowych zajmo-

wała się fundacja, której źródło finansowania stanowiły

Architektura pracowniczych ośrodków wczasowych w Polsce/The architecture of employee holiday centres in Poland 87

wpła ty

wysokich stopniem żołnierzy (Fundacja Ofi cer skich

Domów Wypoczynkowych). Najbardziej zna ne powstały

w Rab ce, Truskawcu, Krynicy, Zalesz czy kach i Cet nie wie

[10, s. 295–301]. Charakteryzowały się znacz ną skalą i war-

tościową architekturą, a autorami niektórych z nich byli

słynni polscy projektanci.

Jeden z pierwszych dużych oficerskich domów wypo -

czynkowych został zrealizowany w leżącej na płasko-

wzgórzu Rabce (Beskid Zachodni) w 1932 r. Wznie siony

w miejscowości uzdrowiskowej od początku miał jedno-

cześnie pełnić funkcję sanatorium, dzięki oddaniu do dys-

pozycji gości łazienek solankowych. Autorem projektu

był krakowski architekt Kazimierz Kulczyński. Ośrodek

został usytuowany w północnej, częściowo zalesionej

części parceli położonej pomiędzy Aleją Ponia tow skiego

a ul. J. Słowackiego i potokiem Gorzkim. Budynek jest

6-kondygnacyjny. Pokoje mieszkalne rozmieszczono na

piętrach. Obiekt od strony południowej ma liczne balkony

i tarasy umoż li wiające wypoczynek w słońcu. Część

z nich na modłę modernistyczną ciągnie się długimi

pasami wzdłuż elewacji. Bryła, choć asymetryczna, przy-

kryta jest wysokim dwuspadowym dachem, który pokryty

był pierwotnie dachówką. Konstrukcja obiektu jest trady-

cyjna, podobnie jak użyte do budowy materiały (murowa-

ne ściany i żelbetowe stropy). Ogólnego wrażenia zacho-

wawczości nie zmienia nawet półkoliste ukształtowanie

ściany wykuszu. Architektura budynku wpisuje się wy-

raźnie w estetykę charakterystyczną dla umiarkowanego

modernizmu [10, s. 342, 343].

Wojskowy dom wypoczynkowy w Truskawcu w po-

wiecie drohobyckim województwa lwowskiego zbudowa-

ny w 1933 r. zaprojektował dużo bardziej znany architekt

– Edgar Norwerth. Gmach jego autorstwa jest wy razem

za mierzonego kompromisu pomiędzy tradycją a no wo-

czesnością. Zasadniczo funkcjonalistyczna w wyrazie bry-

ła wspinająca się po łagodnym stoku o zachodniej ekspo-

zycji złożona jest z prostopadłościanów i przylegających

do nich półwalców. Elewacje wzbogacają od strony połu-

dniowej charakterystyczne dla ówczesnych obiektów sa-

natoryjnych pasy balkonów. Północną charakteryzują

nieregularnie rozmieszczone okna o różnej wielkości oraz

bliskie polskiej architekturze historycznej arkadowe pod-

cienia (il. 2). Kontrowersyjne z pozoru zestawienie róż-

nych elementów dało w efekcie dzieło spójne i jednorod-

ne, co świadczy o niewątpliwym kunszcie architekta [10,

s. 344, 345].

Młodszy o dwa lata augustowski oficerski Yacht Club

to z kolei dzieło Juliusza Nagórskiego. Budynek powstał

nad Jeziorem Białym w latach 1934–1935. Był to de fac-

to luksusowy ośrodek wczasowy. Na jego część miesz kal-

ną składało się między innymi 40 komfortowych pokoi,

przestronne „sale towarzyskie”, biblioteka, łaźnie i tarasy.

W programie funkcjonalnym części sportowej prym wiódł

doskonale wyposażony port usytuowany tuż przy budyn-

ku. Architekt umiejętnie wpisał obiekt w zadrzewiony te-

ren, tak by wykorzystać dodatkowy atut w postaci bliskiego

sąsiedztwa leciwych sosen. Jasne ceglane, częściowo tyn -

kowane ściany wyraźnie rysowały się na tle zieleni (il. 3).

Sztandarowym dziełem architektury wypoczynkowej

Polski międzywojennej jest bez wątpienia dom wczasowy

to take advantage of an additional strength in the form of

a close neighbourhood of aged pines. The bright brick and

partially plastered walls clearly stood out against the

green background (Fig. 3).

The flagship work of the interwar Polish holiday recre-

ation architecture is undoubtedly the holiday house of the

officials of the “Lesser Poland” oil company which was

constructed in the spa village of Żegiestów by the River

Poprad in the Western Beskids (Fig. 4). It was designed

by Lviv architects – Jan Bagieński and Zbigniew War -

dzała. The building (the so-called Wiktor) was com pleted

at the turn of 1937 [11], [12, p. 323]

The area where the holiday centre is located is forest-

ed. It is 70 metres high above the mirror of the winding

river, which surrounds it from both sides – from the west

and north-east. The object had its own beach with conve-

nient access. The building’s body consists of two cuboidal

parts which are different in terms of functionality –

a 5-storey residential wing and a 2-storey representation

and recreation wing. They are set at right angles to each

other and form the shape of letter L in the projection. At

the place the wings are next to each other there is

a keystone in the form of a slim cuboid tower which

performs the role of a hall on each storey. With its open-

work and transparency of the walls it contrasts with archi-

tecture of the wings, and its top floors towering over the

whole building resemble the captain’s bridge of sea ships.

The “ship” effect is enhanced by the presence of external

stairs and longitudinal terraces with ship handrails-like

balustrades. Sun-bathing terraces were arranged on the

roofs of both wings. The building was equipped with all

sanitary facilities and the bathrooms with hot and cold

water were in every room of the hotel part [9, p. 430], [11].

“Wiktor” is an example of a building with features of

functionalism with explicit architecture and structure

having characteristic softening of the 1930s in the form of

wall and terrace round parts. Often signalled relatedness

of the object to the famous sanatorium in Paimio (Finland,

expressed mainly in a similar functional division resulting

in the presence of two main wings and a connector with

the main entrance. A characteristic longitudinal shape of

the residential wing is also similar as well as the cubic

character of the design which is diversified by means of

vertical accents in the form of small superstructures.

Similarly to Paimio, the architects took care of good and

uniform sunlight in the living rooms for patients – from

the southern side [8].

The architecture of the holiday recreation house in

Żegiestów is a strong final accent in the field of designing

recreational facilities in the Second Polish Republic. The

outbreak of the war and related repercussions resulted in

the cessation of the construction of new centres for almost

two decades.

In terms of function, the object is referred to with various names

– as a “sanatorium”, “hotel”, “guest house”, “hotel-sanatorium”, “com-

pany holiday house”. In the functional program of the building there

were no rooms with a purely therapeutic cha racter, therefore it should

rather be treated as a type of a holi day house.

88 Agata Szmitkowska

urzędników koncernu naftowego „Małopolska” zbudo-

wany w miejscowości uzdrowiskowej Żegiestów nad Po-

pradem w Beskidzie Zachodnim (il. 4). Zaprojektowali

go lwowscy architekci – Jan Bagieński i Zbigniew War-

dzała. Budynek (tzw. Wiktor) został ukończony na prze-

łomie lat 1936 i 1937 [11], [12, s. 323]

Teren, na którym usytuowano ośrodek, jest zalesiony.

Wznosi się 70 m ponad lustro rzeki, która wijąc się, „ob-

mywa” go z dwóch stron – od zachodu i północnego

wschodu. Obiekt miał własną plażę z dogodnym dostę-

pem. Bryła budynku złożona jest z dwóch prostopadło-

ściennych w kształcie części odmiennych pod względem

funkcjonalnym – 5-kondygnacyjnego skrzydła mieszkal-

nego i 2-kondygnacyjnego skrzydła reprezentacyjno-re-

kreacyjnego. Ustawione są w stosunku do siebie pod ką-

tem prostym i tworzą w rzucie kształt litery L. Na styku

skrzydeł znajduje się zwornik w postaci smukłej prostopa-

dłościennej wieży, pełniącej na każdej kondygnacji funk-

cję hallu. Swoim ażurem i przezroczystością ścian kontra-

stuje ona z architekturą skrzydeł, a jej ostatnie kondygnacje

górujące nad całym obiektem przypominają mostek ka-

pitański statków morskich. Efekt „okrętowy” zwiększa

obecność schodów zewnętrznych oraz podłużnych tara-

sów z relingopodobnymi balustradami. Na dachach obu

skrzydeł urządzono tarasy do kąpieli słonecznych. Budy-

nek wyposażony został we wszelkie udo godnienia sani-

tarne, a umywalnie z ciepłą i zimną wodą znajdowały się

w każdym pokoju części hotelowej [9, s. 430], [11].

„Wiktor” to przykład budynku o cechach funkcjonali-

zmu, o klarownej architekturze i strukturze z charaktery-

stycznymi zmiękczeniami lat 30. XX w. w postaci wyokrą-

gleń ścian i tarasów. Często sygnalizowane

po krewieństwo

obiektu do słynnego sanatorium w Paimio (Fin landia,

Obiekt pod względem funkcji jest różnie określany – jako „sa -

natorium”, „hotel”, „pensjonat”, „hotel-sanatorium”, „zakładowy dom

wypoczynkowy”. W programie funkcjonalnym bu dynku brak było

pomieszczeń o charakterze stricte leczniczym, w związku z czym należy

go raczej przyporządkować do typu domu wczasowego.

Organization of vacations after 1945

The post-war authorities attached great importance to

the issue of vacations. This is evidenced by the provision

in the Constitution of 1952 that guaranteed all citizens the

right to rest. In 1945 the Employee Holiday Fund was

established, which was granted a monopoly on the orga-

nization of vacations for employees, and which until 1958

was in possession of almost all the national assets serving

this purpose. At the end of the 1950s, the gradual develop-

ment of company holidays (workplaces and trade unions)

began. As a result of legal regulations, since 1950 the

maximum period of a continuous leave was one month for

both white-collar and blue-collar workers, but they were

entitled to such a long leave after working for one year

and ten years respectively. It was only in accordance with

the Act of 1969 on employee’ holiday leaves that the time

of leaves became identical for both white-collar and blue-

collar workers. As a consequence, in the 1970s the number

of people wishing to take advantage of employee holiday

leaves increased. It was the time of the largest invest-

ments in the construction of new centres which were

located in the most valuable areas. Very quickly, the high

financial subsidies of companies for holiday leaves of

their employees, combined with a large number of vaca-

tioners, led to the crisis of the social relaxation model

[13]–[16, pp. 21–229], [17, p. 23]. In 1979, there was

a downward tendency as regards the number of holiday-

makers. In the following years, the construction of new

facilities was suspended, and the 1980s saw a clear reduc-

tion in the standard in the existing facilities. The above

phenomena were also an element of a wider crisis of the

entire communist economy. A low quality of services as

well as smaller and smaller subsidies for holiday leaves

paid by employers contributed to seeking alternative

forms of holiday recreation. The system of employee

holiday leaves was gradually replaced by individual holi-

days – in the country and abroad. Finally, along with the

transformation of the political system in 1989, it collapsed

Il. 3. J. Nagórski,

Oficerski Yacht Klub RP

w Augustowie. Fot. J. Rotsztejn,

Fot. datowana: 1938

(źródło: Narodowe Archiwum

Cyfrowe, sygn. 1-W-1033-1)

Fig. 3. J. Nagórski, the Officers’

Yacht Club of the Republic

of Poland in Augustów.

Photograph: J. Rotsztejn.

Photo dated at 1938

(source: National Digital Archives,

eference number 1-W-1033-1)

Architektura pracowniczych ośrodków wczasowych w Polsce/The architecture of employee holiday centres in Poland 89

pro jekt Alvara Aalto) z lat 1928–1933 wyraża się głównie

w podobnym podziale funkcjonalnym skutkującym obec-

nością dwóch głównych skrzydeł i łącznika z wejściem

głównym. Podobna jest również charakterystyczna „po-

dłużność” skrzydła mieszkalnego, a także kubiczność

kompozycji urozmaiconej wertykalnymi akcentami w po-

staci niewielkich nadbudówek. Podobnie jak w Paimio

architekci zadbali tu o dobre, jednakowe nasłonecznienie

pokoi mieszkalnych dla pacjentów – od strony południo-

wej [8].

Architektura domu wczasowego w Żegiestowie to

moc ny końcowy akcent w dziedzinie projektowania obiek-

tów wypoczynkowych w II Rzeczpospolitej. Wy buch woj-

ny i związane z nią reperkusje skutkowały za przestaniem

budowy nowych ośrodków na niemal dwie dekady.

Organizacja wczasów po 1945 r.

Powojenne władze przywiązywały dużą wagę do pro-

blematyki wczasów. Świadczy o tym zapis w konstytucji

z 1952 r. gwarantujący wszystkim obywatelom prawo do

wypoczynku. W 1945 r. powołano do życia Fundusz

Wczasów Pracowniczych, któremu przyznano monopol

na organizację wypoczynku zatrudnionych, i który do

1958 r. był w posiadaniu niemal całego krajowego mająt-

ku służącego temu celowi. Pod koniec lat 50. rozpoczął

się stopniowy rozwój wczasów zakładowych (zakładów

pracy i branżowych związków zawodowych). W wyniku

regulacji prawnych od 1950 r. maksymalny czas nieprze-

rwanego urlopu wynosił jeden miesiąc zarówno dla pra-

cowników umysłowych, jak i robotników, ale prawo do

tak długiego urlopu nabywali oni odpowiednio po jednym

i po dziesięciu latach. Dopiero zgodnie z ustawą z 1969 r.

o pracowniczych urlopach wypoczynkowych wymia ry

ur-

lopów stały się identyczne dla pracowników umysłowych

i fizycznych. W konsekwencji, w latach 70. XX w.

wzrosła liczba osób pragnących skorzystać z wczasów

pracowniczych. Był to czas największych inwestycji

w budowę nowych ośrodków, lokalizowanych na najwar-

tościowszych terenach. Bardzo szybko wysokie dotacje

finansowe zakładów na wczasy swoich pracowników,

w po łączeniu z dużą liczbą urlopowiczów doprowadziły

do kryzysu modelu socjalnego wypoczynku [13]–[15],

[16, s. 21–229], [17, s. 23]. W 1979 r. zaznaczyła się ten-

dencja spadkowa, jeśli chodzi o liczbę wczasowiczów.

W kolejnych latach wstrzymywano budowę nowych obiek-

tów, a lata 80. przyniosły wyraźne obniżenie standardu

w istniejących placówkach. Powyższe zjawiska były też

elementem szerszego kryzysu całej komunistycznej ekono-

mii. Niska jakość usług i coraz mniejsze dofinansowywa-

nie wczasów przez pracodawców przyczyniły się do szu-

kania alternatywnych form wypoczynku. Sy s tem wczasów

pracowniczych stopniowo zastąpiły wakacje indywidual-

ne – krajowe i zagraniczne. Wreszcie, wraz z transformacją

ustrojową w 1989 r., upadł on niemal całkowicie. Bazę dla

wypoczynku krajowego stanowiły odtąd głównie prywat-

ne kwatery, pensjonaty i hotele, a z cza sem też część daw-

nych pracowniczych ośrodków wcza so wych, która zaczę-

ła oferować swoje usługi także osobom „z zewnątrz”.

Wiele obiektów zyskało innych, pry watnych właścicieli.

almost completely. Since then, the base for domestic holi-

days consisted mainly of private lodgings, guest houses

and hotels, and, over time, also a part of former employee

holiday centres, which began to offer their services also to

people from “the outside”. Many objects gained other

private owners. The construction of completely new cen -

tres of employee holiday leaves became a rarity.

Despite the inclusion of the uniquely attractive tourist

areas of East Prussia in the territory of post-war Poland,

as in the Second Polish Republic, the Baltic Sea coast and

the south of the country remained the most popular desti-

nations in the Polish People’s Republic. It was still at the

seaside and in the mountains that most vacationers spent

their holidays in the period of the highest popularity of

holiday leaves, i.e. in the 1970s [16, p. 198].

Architecture of holiday facilities

erected after 1945

Holiday centres, which were constructed right after the

war, were arranged on the basis of the existing buildings

with various functions, most of which were located in the

so-called Recovered Territories in the west of the country

[16, p. 23], [17, pp. 68, 69]. The wave of construction of

new facilities took place during the first years after 1956

which was an important turning point in both the field of

politics and Polish architecture. It indicates a return of the

modernist thought which was particularly visible in real-

izations till the end of the 1960s. The construction of

a significant number of holiday centres took place during

the times of Cold War Modern Architecture (1970s). In

the architecture of some of the then holiday centres, we

can observe the influence of brutalism or a continuation

of expressionist traditions.

In the architecture of cheap seasonal holiday facilities,

typification and prefabrication were willingly used. The

least comfortable complexes consisted of the so-called

small typical and poorly equipped camping houses accom-

panied by a sanitary facility building. Holiday centres in

Il. 4. J. Bagieński, Z. Wardzała, Dom wypoczynkowy Wiktor

w Żegiestowie (źródło: http://fotopolska.eu/1112041,foto.

html?o=b5002; data dostępu: 15.09.2018)

Fig. 4. J. Bagieński, Z. Wardzała, Wiktor Resort in Żegiestów

(source: http://fotopolska.eu/1112041,foto.html?o=b5002;

accessed: 15.09.2018)

90 Agata Szmitkowska

Realizacja całkiem nowych ośrod ków wczasów pracowni-

czych stała się rzadkością.

Pomimo włączenia do terytorium powojennej Polski

nie zwykle atrakcyjnych turystycznie Prus Wschodnich,

podobnie jak w II Rzeczypospolitej najbardziej popular-

nymi kierunkami wyjazdów pozostały w PRL wybrzeże

Bałtyku oraz południe kraju. Nad morzem i w górach spę-

dzała urlop większość wypoczywających w okresie naj-

większej popularności wczasów, a więc w latach 70. XX w.

[16, s. 198].

Architektura obiektów wczasowych

wznoszonych po roku 1945

Powstające bezpośrednio po wojnie ośrodki wypoczyn-

kowe tworzono na bazie istniejących budynków o róż-

norakiej funkcji, z których większość zlokalizowana była

na terenach tzw. ziem odzyskanych na zachodzie kraju

[16, s. 23], [17, s. 68, 69]. Fala budowy nowych obiektów

przypadła na pierwsze lata po roku 1956, który był waż-

nym punktem zwrotnym zarówno w dziedzinie polityki,

jak i w polskiej architekturze. Wskazuje na powrót myśli

modernistycznej widocznej szczególnie w realizacjach do

końca lat 60. ubiegłego stulecia. Powstanie znacznej licz-

by ośrodków przypadło na czasy socmodernizmu (lata 70.

XX w.). W architekturze niektórych ówczesnych domów

wczasowych obserwować można wpływy brutalizmu lub

też kontynuację tradycji ekspresjonistycznych.

W architekturze tanich sezonowych obiektów wypo-

czynkowych chętnie stosowano typizację i prefabrykację.

Najmniej komfortowe zespoły składały się z tzw. dom-

ków kampingowych, typowych, ubogo wyposażonych,

i z budynku sanitariatu. Nieco lepiej prezentowały się na

ich tle ośrodki, w których przewidziano dodatkowo parte-

rowy pawilon mieszczący stołówkę i świetlicę zwany

budynkiem głównym. Domki były poza tym często łączo-

ne po kilka, tworząc rodzaj zabudowy szeregowej lub

swoiste pawilony mieszkalne. Ośrodki powyższego typu

w przeważającej części nie przedstawiały żadnej wartości

architektonicznej. Budynek główny stanowił nieskompli-

kowany bryłowo, utylitarny w charakterze, murowany

parterowy pawilon. Domki przypominały w formie obec-

ne ogrodowe altany. Mimo względnej atrakcyjności ośrod-

ki takie były wznoszone jeszcze w latach 70. i powszechnie

odwiedzane przez wczasowiczów aż do lat 80. ubiegłego

wieku. W niektórych ośrodkach domki podlegały z czasem

wymianie na nowe, drewniane, o podwyższonym stan-

dardzie – np. z łazienką i kuchenką na wyposażeniu.

Na szczególną uwagę historyków architektury zasłu-

gują inne typy peerelowskich ośrodków wczasowych. Są

to zespoły bazujące na projektowanych indywidual nie

trwałych domkach mieszkalnych (wolnostojących lub

szeregowych), przede wszystkim jednak obiekty typu ho-

telowego zwane domami wczasowymi. Dom wczasowy

wy różniał się na tle hotelu czy pensjonatu jednoli ty mi

warunkami zakwaterowania dla wszystkich gości. Po sił-

ki były spożywane tylko i wyłącznie wspólnie. Dzięki

uwzględ nianiu w programie obiektów kawiarni, klubów,

bibliotek, urządzeń sportowych itp. oferowano wypoczy-

wającym szeroki wachlarz rozrywek. Cechy te skutkowały

which a one-story pavilion housing a canteen and a com

mon room called the main building were classed as slight-

ly better. Small camping houses were often connected with

one another forming a kind of terraced houses or specific

residential pavilions. Holiday centres of the above type in

most cases did not present any architectural value. The

main building was a one-storey brick pavilion in the form

of an uncomplicated body and of a utilitarian character.

These small houses resembled the current garden gazebos

in their form. Despite their relative attractiveness, such

holidays centres were still erected in the 1970s and were

widely visited by holiday-makers up to the 1980s. In some

centres, the houses were later replaced with new, wooden

ones and of higher standard – for example equipped with

a bathroom and a stove.

Other types of communist holiday resorts deserve

special attention of architectural historians. These are

complexes based on individually designed durable resi-

dential houses (detached or terraced), but first of all, they

are of a hotel-type facilities called holiday homes. A holi-

day home differed from a hotel or a guest-house as it had

uniform accommodation conditions for all guests. Meals

were consumed only together. Since facility objects such

as cafes, clubs, libraries, sports equipment, etc. were

included in the programme, a wide range of entertainment

was offered to the guests. These features resulted in the

development of typical schemes and functional divisions.

The hotel part included sleeping rooms with bathrooms,

whereas the general zone contained rooms such as the

hall, canteen, café, club which were available to all guests

and the facilities provided holiday-makers with a kitchen,

a laundry room and technical rooms. In most holiday

homes, a hotel part functioned on the upper floors, while

other two zones were located downstairs [18]. A large

number of holiday resort centres of the discussed type are

objects of a great aesthetic value.

One of the first outstanding achievements of Polish

architecture of the Polish People’s Republic times is

wide ly recognized as the House of Hutnik (Metallurgist)

in Szczawnica which was designed by Jerzy Nowicki and

Zofia Fedyk in 1958. It continues the pre-war tradition of

constructing buildings of both a sanatorium and recre-

ational character. The building was constructed on a small

plot with a considerable decline. Mainly for this reason,

its residential part along with rooms located in the

south-east part, has a controversial form of a city skyscrap-

er in the mountain landscape. This striking contrast to the

landscape aroused numerous discussions in the architects’

environment. The foundation of the high residential part

constitutes a more spacious one-storey service and social

pavilion with an open courtyard. The autonomous longi-

tudinal body of the dining room draws attention here.

Letter C, which is visible in its cross-section, is made of

a floor slab, a flat roof and a wall adjacent to the court-

yard. The remaining three external walls, which overlook

the surrounding landscape, are glazed and made in a light-

weight aluminium structure. The eye-catching means of

expression which was applied in the residential part is the

ostentatious rhythm of the balcony slabs running not only

along the entire facade, but even slightly extended beyond

Architektura pracowniczych ośrodków wczasowych w Polsce/The architecture of employee holiday centres in Poland 91

the corners of the body. The grate, which is formed from

them, appears to be a strong, autonomous element of the

spatial composition (Fig. 5). The structure of the building

is a steel frame, whereas the ceilings are made of rein-

forced concrete [9, p. 473], [19], [20, pp. 24, 91].

Another object with a similar medical and recreation

profile was designed by the duo Henryk Buszko and

Aleksander Franta in circa 1960. This is the House of the

Polish Teachers’ Union in Ustronie-Jaszowiec in Silesia.

The authors of the architecture already became famous

for their remarkable implementations in the field of holi-

day facilities by designing the Transport Holiday Home in

Bielsko-Biała Mikuszowice along with Jerzy Gottfried in

the years 1955–1958. In 1956, this team also carried out

an interesting project of the Architect’s Home of Creative

Work in Zakopane for the competition of the Association

of Polish Architects, in which he received the 2

degree

award [9, p. 473], [20]–[22, pp. 31–33, 85–87]

The House of the Polish Teachers’ Union (ZNP) in

Ja szowiec is a very elongated in plan, low, one-storey

building which was constructed along the layers of the

slope, which binds it with the local landscape (Fig. 6). It

gives the impression of a light structure in character, i.e.

a cuboid pavilion broken in three places. Three segments

of the body house rooms. The fourth segment was extend-

ed, giving it the form of a quadrangle “entering” the slope.

Here, a complex of general public use was located, name-

ly a day club room, library, medical and therapy rooms as

well as a dining complex and administration [18], [20, pp.

24, 92, 93]. Delicate breaks, which are visible in the

drawing of projections, were repeated in the longitudinal

plastered facade compositions. Architects by means of

a subtle articulation achieved expressive and coherent

architecture. They proved that the modernist convention

is not an obstacle in achieving the effect of organicity and

unity with nature.

The construction of the House of ZNP initiated the

erection of a larger complex – the Jaszowiec holiday

district which was realized in the years 1959–1970 in the

area of Wisła-Ustroń, and more broadly within the spa and

recreational belt designated by three towns, i.e. Ustroń,

Wisła and Szczyrk. The district project was the subject of

a closed competition which was organized by the SARP

department in Katowice in 1960, as a result of which the

work of local architects Czesław and Irena Kotel as well

as Jerzy and Zygmunt Winnicki was assi gned for further

development. The project involved the construction of

three complexes of holiday homes which were supposed

to be located on the southern arch of a steep slope descend-

ing towards the Stream Jaszowiec (these were, starting

from the west, “grape” buildings, “belt” buildings, and

“block” buildings) and a service centre connecting them.

The western edge of the area of the project was marked by

the Vistula River. The House of ZNP was located between

a group of “grape” and “belt” buildings and in the vicinity

of a stream [23]–[27, pp. 150–163], [28, pp. 264–269].

The first degree prize was awarded to Wacław Kłyszewski, Jerzy

Mokrzyński and Eugeniusz Wierzbicki. The object was not implemented.

wykształceniem typowych schematów i podziałów funk-

cjonalnych. Część ho telowa obejmowała pokoje sypialne

z ła zienkami, strefa ogólna zawierała pomieszczenia do-

stępne dla wszystkich wczasowiczów takie jak hall, sto-

łówka, kawiarnia, klub, a zaplecze m.in. kuchnię, pralnię,

pomieszczenia techniczne. W większości domów wczaso-

wych funkcja hotelowa była umieszczana na kondygna-

cjach górnych, podczas gdy na dole znajdowały się dwie

pozostałe strefy [18]. Dużą liczbę ośrodków wczasowych

omawianego typu stanowią obiekty o wielkiej wartości

estetycznej.

Za jedno z pierwszych wybitniejszych osiągnięć pol-

skiej architektury doby PRL uznaje się powszechnie Dom

Hutnika w Szczawnicy zaprojektowany w 1958 r. przez

Jerzego Nowickiego i Zofię Fedyk. Kontynuuje on przed-

wojenną jeszcze tradycję budowy obiektów o charakterze

zarówno sanatoryjnym, jak i wypoczynkowym. Budynek

wzniesiono na niewielkiej parceli o dużym spadku.

Głównie z tego powodu jego część mieszkalna, z pokoja-

mi usytuowanymi od strony południowo-wschodniej, ma

kontrowersyjną w pejzażu górskim formę miejskiego

wieżowca. Ta silna opozycja w stosunku do krajobrazu

budziła liczne dyskusje w środowisku architektów. Pod-

budowę wysokiej części mieszkalnej stanowi rozleg lejszy

w planie jednopiętrowy pawilon usługowo-socjalny

z otwartym dziedzińcem. Tu uwagę zwraca autonomiczna

podłużna bryła jadalni. Widoczna w jej przekroju po-

przecznym litera C utworzona jest z płyty podłogi, stro-

podachu i ściany przyległej do dziedzińca. Pozostałe trzy

ściany zewnętrzne nakierowane na otaczający krajobraz

są przeszklone, a wykonano je w lekkiej aluminiowej

konstrukcji. Zwracającym uwagę środkiem wyrazu zasto-

sowanym w części mieszkalnej jest ostentacyjny rytm

płyt balkonowych nie tylko przebiegających wzdłuż całej

elewacji, ale nawet nieco wyciągniętych poza narożniki

bryły. Utworzony z nich ruszt wydaje się mocnym, auto-

nomicznym elementem kompozycji przestrzennej (il. 5).

Konstrukcję budynku stanowi stalowy szkielet, stropy są

żelbetowe [9, s. 473], [19], [20, s. 24, 91].

Obiekt o podobnym leczniczo-wypoczynkowym pro-

filu zapro jektował około 1960 r. duet Henryk Buszko

i Alek sander Franta. Jest to Dom Związku Nauczycielstwa

Polskiego w Ustroniu-Jaszowcu na Śląsku. Autorzy archi-

tektury wsławili się już wcześniej nietuzinkową realizacją

w dziedzinie obiektów wczasowych, projektując z Jerzym

Gottfriedem w latach 1955–1958 Dom Wczasowy Trans-

portowców w Bielsku-Białej Mikuszowicach. Zespół ten

w 1956 r., na konkurs Stowarzyszenia Architektów Pols-

kich, wykonał też ciekawy projekt Domu Pracy Twórczej

Architekta w Zakopanem, uzyskując wyróżnienie hono-

rowe II stopnia [9, s. 473], [20]–[22, s. 31–33, 85–87]

Dom ZNP w Jaszowcu to silnie wydłużony w planie,

nis ki, jednopiętrowy budynek wzniesiony wzdłuż warstwic

zbocza, co spaja go z tamtejszym krajobrazem (il. 6). Bu-

dzi wrażenie lekkiego w wyrazie, prostopadłościennego

Pierwszą nagrodę przyznano Wacławowi Kłyszewskie mu,

Jerzemu Mokrzyńskiemu i Eugeniuszowi Wierzbickiemu. Obiek tu nie

zrealizowano.

92 Agata Szmitkowska

The next stage of the implementation of the Ustroń–

Wisła–Szczyrk belt was the construction of a central

service centre and three holiday districts in Wisła-Centre,

inter alia, on the site of the existing holiday centre as well

as the villa and guest-house development from the 1930s.

The zoning plan for Wisła-Centre was prepared by Jan

Friedl and Zofia Piekoś-Kubicka in the years 1962–1965.

According to that plan, the service centre with the central

park were located at the bottom of the River Vistula valley

between the river bed and the railway line as well as a thor-

oughfare. On the opposite side, i.e. the right bank of the

river, on the southern slopes of the hills, holiday districts

of Jarzębata, Partecznik and Bukowa were located. The

district projects were prepared by the following architects:

Emilian Piasecki, Wacław Jaciowa and Kazimierz Wej -

chert. Each of the districts was supposed to constitute an

independent unit with homogeneous architecture [29], [30].

An interesting design of the Ustroń-Zawodzie sana-

rium district (part of the Wisła–Ustroń complex) by

H. Busz ko,

A. Franty and Tadeusz Szewczyk comes from

1966. The building complex is located on the eastern high

bank of the River Vistula. Apart from the buildings of the

collective residence, the construction of a hospital, sana-

torium, natural medicine facilities and a service centre was

planned here. Twenty-five buildings of a hotel character,

which were arranged in the district, were to have a medical

and relaxation function. All of them were given an unusu-

al form of pyramids based on a triangular plan. The authors

were inspired by the local regional architecture and moun-

tainous landscape. It was from this source that they took

the shape of a triangle and made it the leitmotif of both

the urban composition and the particular hotel buildings,

each of which could easily form a slightly different vari-

ant of the pyramid’s form. In the years 1968–1988 eigh-

teen of these facilities were completed. Each of them was

intended for a different company [22, pp. 53–89], [26],

[27, pp. 178–181], [28, pp. 289, 290], [31], [32, p. 476].

The implementation of the Ustroń–Wisła–Szczyrk belt

is undoubtedly unique in the field of urban planning and

architecture since we shall not find in the remaining

mountainous areas any other realisation that is similar or

at least partly co-ordinated like the above complex. On

a smaller scale, attempts at constructing holiday resort

complexes according to the previously adopted overall

concept were undertaken in Bukowina Tatrzańska and in

Zakopane. The first object in the holiday district, which

was planned to be constructed in Bukowina on Bachledowy

Wierch and Buńdowy Wierch along the road to Poronin,

was the Central Union of Cooperatives Harnaś holiday

re sort centre designed by Leszek Filar, Przemysław Ga-

wor and Jerzy Pilitowski in the years in 1962–1967. This

is still the only completed element of this urban design

(Fig. 7). The concept of Ingardens’ (Janusz and Marta)

and Henryk Markiewicz (?) concerning the con struc tion

of a holiday housing estate on Polana Szymosz kowa in

Za kopane also remained “on paper” only [18], [28, pp.

264–275], [33].

Apart from the aforementioned realizations, the holiday

resort centres of southern Poland were mostly dis persed,

however, even they were often of great architectural value.

pawilonu

przełamanego w trzech miejscach. Trzy segmen-

ty korpusu mieszczą pokoje. Czwarty segment rozbudowa-

no, nadając mu formę czworoboku „wcinającego się”

w zbocze. Tu zlokalizowano zespół ogólnego

użytku ze

świetlicą, biblioteką, gabinetami i salami leczniczymi, ze-

społem żywieniowym i administracją [18], [20, s. 24, 92–

93].

Delikatne przełamania widoczne w rysunku rzutów

powtórzone zostały w kompozycjach podłużnych tynko-

wanych elewacji. Projektanci za pomocą subtelnej arty-

kulacji uzyskali wyrazistą i spójną architekturę. Udowod-

nili, że modernistyczna konwencja nie stanowi przeszkody

w uzyskaniu efektu organiczności i jedności z naturą.

Budowa Domu ZNP zapoczątkowała powstanie więk-

szego zespołu – dzielnicy wczasowej Jaszowiec zrealizo-

wanej w latach 1959–1970 w rejonie Wisła–Ustroń, a sze-

rzej w obrębie pasa uzdrowiskowo-wypoczynkowego

wyznaczonego przez trzy miejscowości: Ustroń, Wisłę

i Szczyrk. Projekt dzielnicy był przedmiotem konkursu

zamkniętego zorganizowanego przez katowicki oddział

SARP w 1960 r., w którego wyniku do dalszego opraco-

wania przeznaczono pracę autorstwa tamtejszych architek-

tów – Czesława i Ireny Kotelów oraz Jerzego i Zyg munta

Winnickich. Projekt zakładał budowę trzech ze społów

Il. 5. J. Nowicki, Z. Fedyk, Dom wypoczynkowy Hutnik w Szczawnicy

(źródło: http://fotopolska.eu/10407,foto.html?o=b2530u;

data dostępu: 15.09.2018)

Fig. 5. J. Nowicki, Z. Fedyk, Hutnik Resort in Szczawnica

(source: http://fotopolska.eu/10407,foto.html?o=b2530;

accessed: 15.09.2018)

Architektura pracowniczych ośrodków wczasowych w Polsce/The architecture of employee holiday centres in Poland 93

domów wczasowych położonych na południowym skło-

nie stromego zbocza opadającego ku potokowi Jaszowiec

(były to, patrząc od zachodu, budynki „gronowe”, budyn-

ki „pasmowe”, budynki „blokowe”) oraz ze spinającego

je ośrodka usługowego. Zachodni kraniec terenu objętego

opracowaniem wyznaczała rzeka Wisła. Dom ZNP zna-

lazł się pomiędzy grupą budynków „gronowych” i „pa-

smowych”, w pobliżu potoku [23]–[27, s. 150–163], [28,

s. 264–269].

Kolejnym etapem realizacji pasa Ustroń–Wisła–

Szczyrk była budowa centralnego ośrodka usługowego

oraz trzech dzielnic wczasowych w Wiśle-Centrum, mię-

dzy innymi na miejscu istniejącego wczasowiska oraz

zabudowy willowej i pensjonatowej z lat 30. XX w. Plan

zagospodarowania przestrzennego Wisły-Centrum był

sporządzany w latach 1962–1965 przez Jana Friedla

i Zofię Piekoś-Kubicką. Zgodnie z nim centrum usługowe

z parkiem centralnym zlokalizowano na dnie doliny Wisły

pomiędzy korytem rzeki a linią kolejową i drogą przelo-

tową. Na przeciwnym – prawym brzegu rzeki, na połu-

dniowych zboczach wzniesień rozmieszczone zostały

dzielnice wypoczynkowe Jarzębata, Partecznik i Bukowa.

Projekty dzielnic zostały sporządzone przez architektów:

Emiliana Piaseckiego, Wacława Jaciowa i Kazimierza

Wejcherta. Każda z nich miała stanowić samodzielną jed-

nostkę o jednorodnej architekturze [29], [30].

Z 1966 r. pochodzi interesujący projekt dzielnicy sana-

toryjnej Ustroń-Zawodzie (część kompleksu Wisła–Ustroń)

autorstwa H. Buszko, A. Franty i Tadeusza Szewczyka. Ze-

spół budynków położony jest na wschodnim, wysokim

brze gu Wisły. Oprócz obiektów zamieszkania zbiorowego

przewidziano tu budowę szpitala, sanatorium, zakładów

przyrodoleczniczych i ośrodka usługowego. Roz pla no wa-

nym w dzielnicy dwudziestu pięciu obiektom o charak -

terze hotelowym przyporządkowano funkcję leczniczo-

-wypoczynkową. Wszystkim na dano niecodzienną formę

ostrosłupów opartych na trójkąt nym planie. Autorzy zain-

spirowali się miejscowym, regionalnym budownictwem

i górzystym krajobrazem. To z tego źródła zaczerpnęli

kształt trójkąta i uczynili z niego motyw przewodni za-

równo kompozycji urbanistycznej, jak i poszczególnych

budynków hotelowych, z których każdy w prosty sposób

mógł stanowić nieco odmienny wariant formy piramidy.

W latach 1968–1988 zrealizowano osiemnaście z tych

obiektów. Każdy z nich przeznaczony był dla innego za-

kładu pracy [22, s. 53–89], [26], [27, s. 178–181], [28,

s. 289, 290], [31], [32, s. 476].

Na pozostałych terenach górskich nie przeprowadzono

podobnej i choć w części tak skoordynowanej na polu

urbanistyki i architektury realizacji jak pas Ustroń–Wisła–

Szczyrk. W mniejszej skali próby budowy kompleksów

ośrodków wypoczynkowych według przyjętej wcześniej

koncepcji całościowej podjęto w Bukowinie Tatrzańskiej

i w Zakopanem. Pierwszym obiektem dzielnicy wczaso-

wej zaplanowanej w Bukowinie na Bachledowym Wier -

chu i Buńdowym Wierchu miał być położony wzdłuż

drogi na Poronin ośrodek Centralnego Zjednoczenia

Spół-

dzielczości Pracy Harnaś zaprojektowany w latach 1962–

1967 przez Leszka Filara, Przemysława Gawora i Je rzego

Pilitowskiego. Jest to do dziś jedyny zrealizo

wany element

Many of them could be found in the cradle of the Polish

tourist movement – Zakopane. Two holiday houses were

the leaders here – the house of the Union of

Craft

Chambers in Makuszyńskiego Street (completed at the

beginning of the 1960s) designed by Mieczysław Glisz-

czyński and Panorama in Wierchowa Street designed by

Jerzy Dajewski (realization 1961–1963) [9, p. 473], [18],

[28, p. 264], [34].

In the so-called Craft House the issue of details and

interior design was particularly dealt with. Architects

M. Gliszczyński and Andrzej Kowalewski created

a design of furniture and mosaics, whereas artists were

hired to make ceramic elements and bas-reliefs in a cafe

(Podhale I – Władysław Hasior, 1956). The cafe was

equipped with a fireplace. The whole property was rather

luxurious, it had a terrace and an outdoor swimming pool.

Kazimierz Dolny, which is situated in Lublin Upland,

is another town that could be proud of its interesting holi-

day resort centre erected in the era of the Polish People’s

Republic – the House of Press (realization 1961–1964).

The author of the design was Zygmunt Stępiński – a fa mous

Warsaw architect [35].

In comparison with the southern and mountainous part

of the country, the coastal belt was characterized by both

the lack of spectacular implementations in the field of

holiday centres as well as the lack of comprehensive

ra tional urban planning concepts for a long time. At the

beginning, complexes of detached or terraced camping

houses with accompanying the so-called main buildings

of a service and commercial character were predominant

there. A few of these centres were appreciated by journal-

ists and historians of architecture. First of all, it is worth

mentioning objects such as the Trade Union of Miners

Holiday Centre in Łeba, which was designed by H. Busz ko

and A. Frant (1961). The durable and made of white sili-

cate bricks, four-room houses with interestingly de signed

facades were located in the forest at quite large distances

from each other [18], [22, pp. 38, 87].

Rare and interesting examples of centres with a pavil-

ion layout are two objects designed by Czesław Wyka in

Je litkowo, completed between 1956 and 1964, i.e. Craft

Il. 6. H. Buszko, A. Franta, Dom ZNP w Ustroniu-Jaszowcu.

Fot. K. Jabłoński [9, il. 339]

Fig. 6. H. Buszko, A. Franta, the House of the Polish Teachers’ Union

in Ustron-Jaszowiec. Photograph: K. Jabłoński [9, Fig. 339]

94 Agata Szmitkowska

tego projektu urbanistycznego (il. 7). „Na papierze” po-

została również koncepcja małżeństwa In gar denów

(Janusza i Marty) i Henryka Markiewicza(?) dotycząca

budowy osiedla wypoczynkowego na Polanie Szy -

moszkowej w Zakopanem [18], [28, s. 264–275], [33].

Poza wspomnianymi wyżej realizacjami obiekty wcza-

sowe południowej Polski były w większości rozproszone,

ale i one przedstawiały często dużą wartość architekto-

niczną. Wiele z nich można było odnaleźć w kolebce pol-

skiego ruchu turystycznego – Zakopanem. Tu na czoło

wysuwały się dwa domy wypoczynkowe – Związku Izb

Rzemieślniczych przy ul. K. Makuszyńskiego (odda nie do

użytku na początku lat 60. XX w.) projektu Mie czy sła wa

Gliszczyńskiego oraz Panorama przy ul. Wier chowej au-

torstwa Jerzego Dajewskiego (realizacja 1961–1963) [9,

s. 473], [18], [28, s. 264], [34].

W tzw. Domu Rzemiosła szczególnie uważnie potrakto-

wano kwestię detali i aranżacji wnętrz. Architekci – M. Glisz-

czyński i Andrzej Kowalewski przygotowali projekt me-

bli oraz mozaiki, a artyści plastycy zostali za an gażowani

do wykonania elementów ceramicznych i pła sko rzeźby

w kawiarni (Podhale I – Władysław Ha sior, 1956). Ka-

wiarnia została wyposażona w kominek. Cały obiekt na-

leżał do raczej luksusowych, miał taras i odkryty basen.

Również położony na Wyżynie Lubelskiej Kazimierz

Dolny mógł się w dobie PRL poszczycić ciekawym obiek-

tem wczasowym – Domem Prasy (realizacja 1961–1964).

Autorem projektu był uznany warszawski architekt Zyg-

munt Stępiński [35].

W porównaniu z południową, górzystą częścią kraju

pas nadmorski długo charakteryzował się zarówno bra-

kiem spektakularnych realizacji w dziedzinie ośrodków

wczasowych, jak i brakiem kompleksowych urbanistycz-

nych koncepcji racjonalnego ich rozplanowania. Do mi-

nowały tu z początku kompleksy wolnostojących lub

szeregowych domków kampingowych z towarzyszącymi

im tzw. budynkami głównymi o usługowo-handlowym

charakterze. Niektóre z takich ośrodków, w niewielkiej

liczbie, zostały docenione przez publicystów i historyków

architektury. Warto spośród takich obiektów wymienić

przede wszystkim OW Związku Zawodowego Górników

w Łebie projektu H. Buszki i A. Franty (1961). Trwałe,

wykonane z białej cegły silikatowej 4-lokalowe domki

o ciekawie zaprojektowanych elewacjach zostały roz-

mieszczone w lesie, w słusznie dużych odległościach od

siebie [18], [22, s. 38, 87].

Rzadkie, a zarazem interesujące przykłady ośrodków

o układzie pawilonowym stanowią dwa zaprojektowane

przez Czesława Wykę w Jelitkowie: powstały pomiędzy

1956 a 1964 r. Rzemieślniczy Ośrodek Wczasowo-Wy po-

czynkowy (projekt z Hildegardą Górną) oraz ukończony

w 1964 r. ośrodek wczasowy Narodowego Banku Pol -

skie go (projekt z Wojciechem Dworskim). W. Dworski

zaprojektował też samodzielnie przed 1966 r. niewielki

OW Gwarek w Jastrzębiej Górze dla Przedsiębiorstwa

Ro bót Górniczych z Bytomia. Na szczególną uwagę za-

sługuje pierwszy z wymienionych wyżej zespołów, poło-

żony przy plaży na rogu ul. Jantarowej i Piastowskiej,

składający się z trzech 2-kondygnacyjnych pawilonów

mieszkalnych prostopadłych do nabrzeża. Każdy z nich

Ho liday Recreation Centre (project with Hildegardą Gór -

na) and a holiday home of the National Bank of Poland

(project with Wojciech Dworski) completed in 1964.

W. Dwor ski also designed a small holiday home Gwarek

in Jastrzębia Góra for Mining Company from Bytom

before 1966. Particularly noteworthy is the first of the

above-mentioned complexes located by the beach on the

corner of Jantarowa and Piastowska Streets. It consists of

three two-storey residential pavilions perpendicular to the

wharf. Each of them has characteristic glazed extensions

overlooking the sea, which are supported by rows of

pillars. A passage, which connects all objects with the

canteen building, goes along these arcades. The complex

was also unique due to the unusual combination of co -

lours, namely vivid red, yellow, blue and green [20, pp.

24, 101], [28, p. 264], [36], [37].

In 1968, the construction of a medium-sized employee

and summer camp holiday centre of the coalmine Thorez

in Lisi Jar near Jastrzębia Góra was completed. The

design was carried out by Szczepan Baum, Jerzy Piaseczny

and Stefan Philipp. At that time it was one of the most

interesting holiday and tourist implementations of the

Gdańsk Coast. The centre of the building was a high and

representative glazed hall which was covered with a steel

structure roof. The body of the two-storey hotel part for

adults was shaped in cascades to provide privacy and views

of the sea. In this way, interesting chiaroscuro effects

were obtained [20, pp. 101, 102], [28, pp. 264–271], [38].

The Thorez employee holiday centre was one of the

important elements in the evolution of coastal holiday

homes towards large scale recreation complexes. The next

stage was the construction of the Recreation and Pre -

ventive Healthcare Centre of the Central Council of Trade

Unions (CRZZ) in Kołobrzeg. The luxurious character of

both of these objects is explained to a large extent by the

fact that they were supposed to serve domestic and foreign

vacationers as well.

The design of the CRZZ centre was completed in the

studio “Projekt” which was managed by Bohdan Pniewski

(Fig. 8). The authors of the documentation were Halina

Gurjanowa and Edmund Goldzamt. The construction of

the complex began in 1963, however, not all facilities

were completed. The holiday home was erected by the

beach in the part of the green coastal belt designated by

Mickiewicza and Reymonta Streets and in the vicinity of

the most important pedestrian routes. It performed a gener-

al spa-resort function in the city – it had a long pier which

was accessible to everyone and offered services for

outsiders (e.g. cafe, dancing). The whole composition was

dominated by a seven-storey hotel part which was parallel

to the quay and had glass walls of the high ground floor

storey. It was connected with a one-storey complex of cafes

and restaurants, which was extended to the sea and based

on a parabola projection. Its glazed curtain walls enabled

observation of the beach. In the unrealized wing facing the

south and the city centre, a cinema and an institute of

physiotherapy were intended to be located. Additional

investments in the form of an indoor swimming pool with

heated seawater and an open amphitheatre with an acous-

tic shell, which were planned to be built in the 1970s, were

Architektura pracowniczych ośrodków wczasowych w Polsce/The architecture of employee holiday centres in Poland 95

not realized. This “flagship” trade union holiday complex

was, as we can see, designed with great impetus, however,

even the program of such an important centre was finally

subjected to a significant “savings revision” [39].

Almost a decade after the implementation of the CRZZ

complex, Kołobrzeg could gain a much more spectacular

structure. In 1977, architects Stefan and Maria Müller

from Wrocław proposed an extremely expressive form,

which was to consist of four pyramids of different heights,

for the holiday home called Kamienny Szaniec (Stone

Fortification) (Fig. 9). In contrast to the pyramids of the

mountainous Ustroń-Zawodzie housing estate, dynamic

triangular shapes had a purely symbolic meaning there.

They referred to the sails unbuttoned in the wind and the

surrounding rocks. According to the authors’ intention,

the object visible from the sea was to resemble a yacht

passing by. The object, although much simpler, would

reveal clear inclinations with the edifice of Sidney Opera

House which was designed by Jørn Utzon and completed

ma od strony morza charakterystyczne przeszklone dobu-

dówki wsparte na rzędach filarów. Poprzez te podcienia

przebiega pasaż łączący wszystkie obiekty z budynkiem

stołówki. Zespół wyróżniało poza tym niecodzienne na

owe czasy zestawienie kolorystyczne z użyciem żywej

czerwieni, żółci, niebieskiego i zielonego [20, s. 24, 101],

[28, s. 264], [36], [37].

W 1968 r. ukończono realizację średniej wielkości

ośrodka wczasowo-kolonijnego kopalni Thorez w Lisim

Jarze koło Jastrzębiej Góry, projektu Szczepana Bauma,

Jerzego Piasecznego i Stefana Philippa. Była to wówczas

jedna z najciekawszych realizacji wczasowo-turystycz-

nych Wybrzeża Gdańskiego. Centrum obiektu stanowił

przeszklony, wysoki reprezentacyjny hall przykryty da-

chem o stalowej konstrukcji. Bryła 2-kondygnacyjnej czę-

ści hotelowej przeznaczonej dla dorosłych została ukształ-

towana uskokowo w celu zapewnienia prywatności oraz

widoków na morze. Uzyskano przy tym ciekawe efekty

światłocieniowe [20, s. 101–102], [28, s. 264–271] [38].

OW Thorez stanowił jedno z ważnych ogniw ewolucji

nadmorskich ośrodków ku kompleksom wypoczynko-

wym o dużej skali. Kolejnym etapem była budowa

Ośrodka Wypoczynkowo-Profilaktycznego Centralnej

Rady Związków Zawodowych w Kołobrzegu. Luksusowy

charakter obu tych obiektów tłumaczy w dużej mierze

fakt, iż miały one służyć zarówno krajowym, jak i zagra-

nicznym wczasowiczom.

Sporządzanie projektu ośrodka CRZZ ukończono

w pracowni „Projekt” kierowanej przez Bohdana Pniew-

skiego (il. 8). Autorami dokumentacji byli Halina Gurja-

nowa i Edmund Goldzamt. Budowę kompleksu rozpoczęto

w 1963 r. – nie zrealizowano jednak wszystkich obiektów.

Ośrodek wzniesiono przy plaży, w części zielonego pasa

nad morskiego wyznaczonej przez ulice: Mickiewicza

i Rey monta, w bliskości najważniejszych ciągów pie

szych.

Pełnił on w mieście funkcję ogólnouzdrowiskową – miał

długie, dostępne dla wszystkich molo i oferował usługi

dla osób z zewnątrz (np. kawiarnia, dancing). W kompo-

zycji całości dominować miała równoległa do nabrzeża

7-kondygnacyjna część hotelowa o przeszklonych ścia-

nach wysokiej kondygnacji parteru. Łączy się ona z wy-

suniętym ku morzu jednopiętrowym zespołem kawiarni

i restauracji opartym na paraboidalnym rzucie. Jego prze-

szklone ściany osłonowe umożliwiają obserwację plaży.

W niezrealizowanym skrzydle skierowanym na południe

ku centrum miasta miało być pomieszczone kino i zakład

przyrodoleczniczy. Zaplanowane na lata 70. XX w. inwe-

stycje dodatkowe w postaci krytego basenu z podgrzewa-

ną wodą morską i otwartego amfiteatru z muszlą koncer-

tową nie zostały zrealizowane. Ten „flagowy” kompleks

wypoczynkowy związków zawodowych był jak widać

projektowany z dużym rozmachem, ale nawet program

tak ważnego ośrodka ostatecznie został poddany znacznej

„rewizji oszczędnościowej” [39].

Niemal dekadę po realizacji zespołu CRZZ Kołobrzeg

mógł zyskać dużo bardziej widowiskową budowlę.

W 1977 r. wrocławscy architekci Stefan i Maria Mülle -

rowie zaproponowali dla ośrodka wypoczynkowego

Ka mienny Sza niec niezwykle ekspresyjną bryłę złożoną

z czterech ostrosłupów o różnych wysokościach (il. 9).

Il. 7. L. Filar, P. Gawor, J. Pilitowski, Ośrodek Wczasowy Harnaś

w Bukowinie Tatrzańskiej. Pocztówka KAW (fot. M. Raczkowski),

(źródło: http://fotopolska.eu/674684,foto.html?o=b118622;

data dostępu: 15.09.2018)

Fig. 7. L. Filar, P. Gawor, J. Pilitowski, Harnaś Resort

in Bukowina Tatrzanska. KAW postcard (photo by: M. Raczkowski)

(source: http://fotopolska.eu/674684,foto.html?o=b118622;

accessed: 15.09.2018)

Il. 8. H. Gurjanowa, E. Goldzamt, Projekt Ośrodka Wypoczynkowo-

-Profilaktycznego CRZZ w Ko ło brzegu; makieta [39, s. 461]

Fig. 8. H. Gurjanowa, E. Goldzamt,

the design of the resort of the Central

Council of the Trade Unions in Koło brzeg; model [39, p. 461]

96 Agata Szmitkowska

in 1973. A dynamic shape of the Polish counterpart would

be characterized by a large dose of lightness thanks to the

application of a steel frame and a glazed façade. In the

aesthetic and philosophical layer, the glass and the pyra-

mid shape, visible despite transformations, would also

recall the form of the crystal and the utopian expression-

istic vision of Alpine architecture by Bruno Taut from

1918 [40], [41, pp. 62–64].

In the history of post-war architecture serving recre-

ation purposes, the Müller family made a significant

contribution first of all by one of their realizations from

the years 1974–1981, namely the holiday home of the

Central Committee of the Polish United Workers’ Party

called Granit in Szklarska Poręba (Fig. 10). The building

was constructed on a wooded and descending area in

Kopernika Street. The cross-section of the building has

a familiar triangular shape, but it is not particularly visible

in the body. This time it was not about designing a spec-

tacular and expressive building. On the contrary, the goal

of the architects was to blend it in with the landscape

through a significant depression in the terrain and follow-

ing the slope decline. The south-western facade was

shaped in a terraced way to provide a view of the Śnieżka

peak from all the hotel rooms. The resulting architecture

is characterized by evident “subordination to the environ-

ment”, much stronger than in the concept visible in the

ZNP House in Jaszowiec. A small overall size of the body

was obtained, which hides a strongly developed program

of service utilities. The hotel rooms are accompanied,

among other things, by clubs, a cinema, swimming pools

and a bowling alley [41, pp. 58–64]. In the scope of func-

tions the Granit Holiday Centre is one of the examples of

a clearly distinguished category of holiday homes of the

PRL times which were designed for representatives of the

highest state authorities.

Less interesting architecture can be noticed on the

example of another holiday centre which also belongs to

this category – intended for URM employees – in

Wierchowa Street in Zakopane’s Antałówka. The object

was designed by a team of architects from Miastoprojekt

Kraków (City Design Cracow), i.e. Edward Moj, Antoni

Kowal, Bolesław Klimek, and it was realized in the years

1961–1962. The complex consists of four low light in the

expression pavilions which are connected with each other

and blend well into the landscape, perhaps based on the

Jaszowiec development. Three of them (residential) were

arranged in accordance with the contour lines of the

south-western slope, which provided attractive views

from the windows of well-sunlit rooms equipped with

balconies. The extreme southern body was constructed

along the north-south axis. Here was the heart of the

ob ject – a high dining room with a mezzanine with

a glazed western wall overlooking Zakopa ne located in

the valley and the surrounding peaks [20, p. 24], [42].

Also, the Polish Army could boast a flagship reali-

sation in the field of holiday architecture during PRL

times, namely in the inaccessible Bieszczady Mountains

on the right bank of Solińskie Lake. When planning the

construction of a holiday home in 1967, a relevant depart-

ment of the Polish Army commissioned the preparation of

W odróżnieniu od piramid górskiego osiedla Ustroń-

-Zawodzie dynamiczne trójkątne kształty miały tu wy-

miar czysto symboliczny. Odwoływały się do rozpiętych

na wiet rze żagli i okolicznych skał. Zgodnie z zamiarem

autorów widoczny od strony morza obiekt przypominać

miał przepływający przy brzegu jacht. Obiekt, choć skrom-

niejszy, zdra dzałby wyraźne inklinacje z ukończonym

w 1973 r. gmachem opery w Sydney projektu Jørna Utzona.

Dynamiczna bryła polskiego odpowiednika odznaczała-

by się dużą dozą lekkości dzięki zastosowaniu stalowego

szkieletu i przeszkleniu elewacji. W warstwie estetyczno-

-filozoficznej szkło i widoczny mimo przekształceń pirami-

dalny kształt przywoływałby też na myśl formę krysz tału

i utopijną ekspresjonistyczną wizję Architektury al pejskiej

Bruno Tauta z 1918 r. [40], [41, s. 62–64].

W dziejach powojennej architektury służącej wy-

poczynkowi Müllerowie zapisali się przede wszystkim

dzięki jednej ze swoich realizacji z lat 1974–1981 – oś-

rodkowi wczasowemu Komitetu Centralnego PZPR Gra-

nit w Szklarskiej Porębie (il. 10). Budynek powstał na

za lesionym, opadającym terenie przy ul. Kopernika.

Przekrój obiektu ma znajomy trójkątny kształt, ale nie jest

on szczególnie widoczny w bryle. Tym razem nie chodzi-

ło o zaprojektowanie spektakularnego, wyrazistego gma-

chu. Wręcz przeciwnie celem architektów było wtopienie

go w krajobraz poprzez znaczne zagłębienie w terenie

i podążanie za spadkiem zbocza. Elewacja południowo-

-zachodnia została ukształtowana tarasowo, by zapewnić

widok na szczyt Śnieżki ze wszystkich hotelowych pokoi.

Powstałą architekturę cechuje ewidentne „podporządko-

wanie otoczeniu”, znacznie silniejsze niż w koncepcji wi-

docznej w powstałym wcześniej Domu ZNP w Jaszowcu.

Uzyskano niewielką gabarytowo bryłę, która kryje w so-

bie mocno rozbudowany program użytkowy. Pokojom

hotelowym towarzyszą m.in. kluby, kino, baseny i krę-

gielnia [41, s. 58–64]. W zakresie funkcji Granit jest

jednym z przykładów wyraźnie wyodrębnionej kategorii

obiektów wczasowych doby PRL przeznaczonych dla

przedstawicieli najwyższej władzy państwowej.

Mniej ciekawą architekturą odznaczał się inny należą-

cy do tej kategorii ośrodek wypoczynkowy (przeznaczo-

ny dla pracowników URM) w Zakopanem na Antałówce

przy ul. Wierchowej. Obiekt zaprojektował zespół z Mia-

sto projektu Kraków: Edward Moj, Antoni Kowal, Bo le-

sław Klimek, a zrealizowany został w latach 1961–1962.

Kompleks składa się z czterech niewysokich, połączo-

nych ze sobą lekkich w wyrazie pawilonów, wkompono -

wa nych w krajobraz być może na wzór zabudowy Ja-

szowca. Trzy z nich (mieszkalne) rozmieszczono zgodnie

z przebiegiem warstwic południowo-zachodniego stoku,

co zapewniało atrakcyjne widoki z okien dobrze nasło-

necznionych pokoi wyposażonych w balkony. Skraj ną,

południową bryłę zbudowano wzdłuż osi północ–połu-

dnie. Tu znajdowało się serce obiektu – wysoka sala ja-

dalni z antresolą, o przeszklonej zachodniej ścianie skie-

rowanej na położone w dole Zakopane oraz otaczające je

szczyty [20, s. 24], [42].

Również Wojsko Polskie mogło poszczycić się w PRL-u

sztandarową realizacją w dziedzinie architektury wczaso-

wej

– w niedostępnych Bieszczadach, na prawym brzegu

Architektura pracowniczych ośrodków wczasowych w Polsce/The architecture of employee holiday centres in Poland 97

Jeziora Solińskiego. Planując w 1967 r. budowę domu wy-

poczynkowego, odpowiedni departament WP zlecił przy-

gotowanie projektu dwóm jednostkom. Do dalszego opra-

cowania wytypowano pracę Macieja Ky siaka, powstałą

pod kierunkiem profesora Jerzego Hry nie wiec kiego na

Wydziale Architektury Politechniki War szaw skiej. Kom-

pleks WDW Jawor wzniesiono w latach 1972–1979 we-

dług projektu budowlanego Mariana Baj do. Zreal i zo wany

wariant znacznie odbiega od wcześniejszych, obiecujących

projektów studialnych [28, s. 275–281], [43, s. 307], [44].

Podkreślany w dobie PRL związek wypoczynku z ca-

łoroczną pracą znalazł oczywisty wyraz w frazeologii (np.:

wczasy pracownicze, wczaso-kursy), ale w pełni wyra żał

się w typie budynku zwanego „dom pracy twórczej”. Idea

budowy takich obiektów pochodziła wprost ze Związ-

ku Radzieckiego. W zakresie funkcjonalno-przestrzen-

nym wyróżniały się one od innych domów wczasowych

the project to two units. The design by Maciej Kysiak,

which was carried out under the supervision of Professor

Jerzy Hryniewiecki at the Faculty of Architecture of War -

saw University of Technology, was selected for fur ther

development. The WDW Jawor complex was erected in

the years 1972–1979 according to the construction design

by Marian Bajdo. The implemented variant deviates signi -

ficantly from the earlier promising studio projects [28, pp.

275–281], [43, p. 307], [44].

The relationship between holiday recreation and all

year work, which was emphasised in the era of the Polish

People’s Republic, found an obvious expression in phrase-

ology (e.g. employee holidays, holidays-training), but it

was fully expressed in the type of a building called the

“house of creative work”. The idea of building such

objects came directly from the Soviet Union. In the func-

tional and spatial range, they differed from other holiday

Il. 9. S. i M. Müllerowie,

projekt ośrodka hotelowo-

-rekreacyjnego Kamienny

Szaniec w Kołobrzegu

– widok perspektywiczny

autorstwa Wojciecha Jarząbka

(źródło: Muzeum Architektury

we Wrocławiu,

sygn. MAt IIIc-494/3)

Fig. 9. S. and M. Müller,

the design of Kamienny Szaniec

Resort in Kołobrzeg

– perspective view by Wojciech

Jarząbek (source: Museum of

Architecture in Wrocław,

reference number MAt IIIc-494/3)

Il. 10. S. i M. Müllerowie,

Ośrodek Wypoczynkowy KC PZPR

Granit w Szklarskiej Porębie.

Fot. datowana: około 1981 r.

(źródło: Muzeum Architektury

we Wrocławiu,

S. Müller – spuścizna, bez sygn.)

Fig. 10. S. and M. Müller,

Granit Resort of the Central

Committee of the Polish United

Workers’ Party

in Szklarska Poręba.

Photo dated: circa 1981

(source: Museum of Architecture

in Wrocław,

S. Müller – heritage, no sign.)

98 Agata Szmitkowska

lokalizacją w odosobnieniu, dodatkowymi pomieszcze-

nia mi w rodzaju biblioteki, czytelni, sali wykładowej oraz

wyposażaniem jednostek mieszkalnych w meble do pra-

cy. W rzeczywistości jednak obiekty te służyły raczej ce-

lom wypoczynkowym, ale pozostawały poza oficjalnymi

strukturami, dzięki czemu ich zarządcy mogli cieszyć się

większą autonomią [16, s. 65–79].

Z lat 1954–1955 pochodzi DPT Architekta w Ka zi mie-

rzu Dolnym nad Wisłą. Projekt ośrodka wykonał w 1952 r.

uznany architekt warszawski Karol Siciński, wówczas

starszego pokolenia, który po drugiej wojnie światowej

podjął się dzieła odbudowy miasteczka. Obiekt odwołuje

się do miejscowej zabudowy historycznej i współtworzy

jedną z pierzei rynku, zachowując właściwą skalę i cha-

rakterystyczne podziały elewacji. Jego fasada została

ukształ towana tak, by pozorować pięć kamienic miesz-

czańskich.

Po II wojnie światowej swoje „domy” miało też wiele in-

nych instytucji skupiających twórców. Część obiektów, po-

dobnie jak wyżej wspomniany, pełni swoją funkcję do dziś.

Zakończenie

Powyższy przegląd architektury ośrodków wczaso-

wych dla pracowników pozwala wyodrębnić jasno zdefi-

niowane grupy, które należałoby w przyszłości poddać

szczegółowej analizie. Ze względu na dostępność wyróż-

nić można obiekty zamknięte (należące do konkretnych

zakładów, organizacji, związków i instytucji) lub półza-

mknięte (przeznaczone dla członków wszystkich związ-

ków zawodowych). Ośrodki można by też skategoryzo-

wać w zależności od zamożności inwestora. Odrębny,

interesujący temat badawczy stanowi problematyka zwią-

zana z adaptacją na przedmiotową funkcję obiektów za-

bytkowych. Wreszcie w zamierzeniach pozostaje prze-

prowadzenie analizy architektury obiektów wznoszonych

w odmiennych konfiguracjach krajobrazowych – na tere-

nach górzystych, nadmorskich i nadjeziornych.

Zarysowanie tematyki związanej z architekturą ośrod-

ków wczasowych odkrywa szerokie możliwości badaw-

cze i stanowi zachętę do szczegółowej eksploracji.

Działania te należy prowadzić w trybie pilnym – wiele

obiektów nie podlega bowiem żadnej formie ochrony

i o ile nie ulega powolnej destrukcji, jest przez nowych

właścicieli w znacznym stopniu przebudowywana. Coraz

trudniej jest też odnaleźć oryginalną dokumentację pro-

jektową. Ważkość badań jest szczególnie wyraźna w przy-

padku obiektów popeerelowskich – tylko nieliczni ich

właściciele traktują historyczność jako atut, nie dostrze-

gając ani walorów, ani wyróżników socmodernistycznej

architektury. Pozostaje nadzieja, że badania naukowe do-

tyczące obiektów wczasów pracowniczych odmienią spo-

sób ich postrzegania przez ogół społeczeństwa i uwrażli-

wią odbiorców na obecność szeroko pojętego pierwiastka

modernistycznego zarówno w realizacjach przedwojen-

nych, jak i powojennych.

homes due to their secluded location, additional rooms

such as a library, a reading room, a lecture hall and resi-

dential units which were equipped with furniture for

work. In reality, however, these facilities served rather

recreational purposes, but remained outside the official

structures, thanks to which their managers could enjoy

greater autonomy [16, pp. 65–79].

The Architect House of Creative Work (DPT) in Ka -

zimierz Dolny by the Vistula River comes from the years

1954–1955. The design of the centre was carried out by

a remarkable architect, Karol Siciński – then of the older

generation – in 1952, who after the Second World War

undertook the task of reconstructing the town. The object

refers to the local historical building development and

co-creates one of the frontages of the market square,

maintaining the appropriate scale and characteristic

facade divisions. Its facade was shaped so as to simulate

five tenement houses.

After the Second World War, many other institutions

bringing together various artists also had their own

“homes”. Some of these objects, like the one mentioned

just above, perform their function until today.

Summary

The above overview of the architecture of employee

holiday homes makes it possible to distinguish clearly

defined groups which should be the subject of a detailed

analysis in the future. As regards their accessibility, we

can distinguish between closed objects (belonging to

specific companies, organizations, associations and insti-

tutions) or semi-closed (intended for members of all trade

unions). Holiday homes can also be categorized depend-

ing on the wealth of their investors. A separate and inter-

esting research topic is the problem related to the adapta-

tion of monumental objects to the subject function.

Finally, it would be interesting to analyse the architecture

of objects which were constructed in different landscape

configurations, namely in the mountainous, coastal and

lakeside areas.

An outline of the subject matter related to the architec-

ture of holiday homes reveals a wide range of research

opportunities and encourages detailed exploration. These

activities should be carried out promptly because many of

these facilities are not subject to any form of protection,

they undergo a process of slow damage or they are largely

rebuilt by their new owners. It is also increasingly difficult

to find the original design documentation. The importance

of these studies is particularly explicit in the case of post-

Polish People’s Republic objects – only few of their owners

treat historicity as an asset, not recognizing either the

values or distinguishing features of the Cold War Modern

Architecture. We hope that scientific studies on the subject

of employee holiday homes will change the way they are

perceived by the general public and will sen sitize the

recipients to the presence of a broadly understood moder-

nist element in both pre-war and post-war realizations.

Translated by

Bogusław Setkowicz

Architektura pracowniczych ośrodków wczasowych w Polsce/The architecture of employee holiday centres in Poland 99

Badania zostały zrealizowane w ramach pracy statutowej nr S/WA/1/15

Politechniki Białostockiej i sfinansowane ze środków na naukę Minis

terstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.

This research was funded by the Polish Ministry of Science and Higher

Education (Bialystok University of Technology, Grant No. S/WA/1/15).

Bibliografia /References

[1] Ustawa o państwowej służbie cywilnej, Dz.U. 1922 nr 21

poz. 164.

[2] Ustawa o podstawowych obowiązkach i prawach oficerów Wojsk

Polskich, Dz.U. 1922 nr 32 poz. 256.

[3] Ustawa o urlopach dla pracowników, zatrudnionych w przemyśle

i handlu, Dz.U. 1922 nr 40 poz. 334.

[4] Ustawa o uzdrowiskach, Dz.U. 1922 nr 31 poz. 254.

[5] Rozporządzenie Ministra Kolei wydane w porozumieniu

z Ministrami Skarbu, Przemysłu i Handlu oraz Rolnictwa i Dóbr

Państwowych o ulgach taryfowych przy przejazdach powrotnych

z uzdrowisk krajowych, Dz.U. 1925 nr 59 poz. 421.

[6] Laskiewicz H., Wczasy robotnicze i pracownicze w latach między-

wojennych, „Ziemia” 1976, nr 1, 113–117.

[7] Gaj J., Dzieje turystyki w Polsce, ALMAMER Wyższa Szkoła

Ekonomiczna, Warszawa 2008.

[8] Heyman Ł., Uzdrowiska górskie w Rzeczypospolitej. Problemy ar-

chitektury, [w:] A. Marczak (red.), Sztuka dwudziestolecia między-

wojennego, Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki,

PWN, Warszawa 1982, 201–220.

[9] Zachwatowicz J., Architektura polska, Arkady, Warszawa 1966.

[10] „Architektura i Budownictwo” 1933, nr 10–12.

[11] Pensjonat „Wiktor” w Żegiestowie, „Architektura i Budownictwo”

1938, nr 3, 97–100.

[12] Wiśniewski M., Architektura uzdrowisk Beskidu Sądeckiego,

[w:] A. Szczerski (red.), Modernizmy. Architektura nowoczesności

w II Rze czypospolitej, t. 1, DodoEditor, Muzeum Śląskie, Kraków

2013.

[13] Ustawa zmieniająca ustawę o urlopach dla pracowników zatrud-

nionych w przemyśle i handlu, Dz.U. 1950 nr 13 poz. 123.

[14] Konstytucja Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uchwalona przez

Sejm Ustawodawczy w dniu 22 lipca 1952 r., Dz.U. 1952 nr 33

poz. 232.

[15] Ustawa o pracowniczych urlopach wypoczynkowych, Dz.U. 1969

nr 12 poz. 85.

[16] Sowiński P., Wakacje w Polsce Ludowej. Polityka władz i ruch tu-

rystyczny: 1945–1989, Trio, Warszawa 2005.

[17] Jarosz D., „Masy pracujące przede wszystkim”. Organizacja wy-

poczynku w Polsce 1945–1956, Instytut Historii PAN, Akademia

Świętokrzyska, Warszawa–Kielce 2013.

[18] Geppert W., Domy wypoczynkowe, „Architektura” 1964, nr 3, 92–

118.

[19] Górska A., Sanatorium „Hutnik” w Szczawnicy. „Architektura”

1963, nr 8, 275–282.

[20] Budownictwo i architektura w Polsce 1945–1966, J. Zachwatowicz

(red.), Interpress, Warszawa 1968.

[21] Muszyński K., Dom pracy twórczej architekta w Zakopanem.

Konkurs SARP. „Architektura” 1957, nr 4, 129–134.

[22] Barucki T., Sikora S., Zielone konie. Henryk Buszko, Aleksander

Franta, Jerzy Gottfried, Salix alba, Warszawa 2015.

[23] Friedel J., Konkurs na dzielnicę wczasową Jaszowiec w regional-

nym uzdrowisku śląskim Wisła Ustroń, „Architektura” 1961,

nr 7–8, 300–303.

[24] Winnicki J., Jaszowiec – dzielnica wczasowa w Ustroniu, „Archi-

tektura” 1961, nr 7–8, 304–305.

[25] Winnicki J., Jaszowiec – dzielnica wczasowa, „Architektura”

1969, nr 2–3, 42–53.

[26] Beskid Śląski, „Architektura” 1972, nr 8–9, 295–304.

[27] Dębski L.A., Budownictwo wczasowe. Zasady lokalizacji i elemen-

ty kształtowania architektonicznego. Cz. 2. Górskie osadnictwo

wcza sowe, Instytut Turystyki, Warszawa 1975.

[28] Szafer T.P., Nowa architektura polska. Diariusz lat 1966–1970,

Arkady, Warszawa 1972.

[29] Jaciow W., Piasecki E., Zespół dzielnic wypoczynkowych Wisła

Centrum, „Architektura” 1964, nr 9, 368–372.

[30] Friedel J., WisłaCentrum. Plan zagospodarowania przestrzenne-

go, „Architektura” 1967, nr 8, 303–305.

[31] Dzielnica leczniczowczasowa UstrońZawodzie, „Architektura”

1969, nr 6, 202–203.

[32] Terragni E., Thomas H., 20

-century world architecture, Phaidon,

London 2012.

[33] Gawor P., „Harnaś” dom wypoczynkowy w Bukowinie Tatrzańskiej,

„Architektura” 1971, nr 4–5, 161–164.

[34] Dom Rzemiosła w Zakopanem, „Architektura” 1963, nr 5, 159.

[35] Marczewski K., „Dom Prasy” w Kazimierzu n/Wisłą, „Archi tek-

tura” 1965, nr 4, 137–144.

[36] Kowalski J., Gdańska architektura turystyczna i wczasowa, „Ar-

chi tek tura” 1965, nr 1, 12–17.

[37] Ośrodek wypoczynkowy Przedsiębiorstwa Robót Górniczych z By

to mia „Gwarek” w Jastrzębiej Górze, „Architektura” 1966, nr 1,

30–31.

[38] Popadiuk J., Architektura wczasowa Jastrzębiej Góry, „Archi tek-

tura” 1965, nr 1, 26–28.

[39] Gurjanowa H., Goldzamt E., Ośrodek wypoczynkowoprofilaktycz-

ny CRZZ w Kołobrzegu, „Architektura” 1964, nr 11, 455–461.

[40] A.G., Ośrodek sanatoryjnowypoczynkowy w Kołobrzegu, „Archi-

tek tura” 1981, nr 1, 34–37.

[41] Gromadzka J., Jaszczuk P., Stefan Janusz Müller. Wynurzenia czyli

Nic, Muzeum Architektury, JAKS, Wrocław 2010.

[42] Dom wypoczynkowy Urzędu Rady Ministrów Zakopane, Antołówka,

„Archi tektura” 1963, nr 5, 157.

[43] Szafer T.P., Nowa architektura polska. Diariusz lat 1971–1975, Ar-

kady, Warszawa 1979.

[44] Pągowski S., Wojskowy dom wypoczynkowy w Solinie, „Architek-

tura” 1968, nr 10, 388–389.

Streszczenie

Celem artykułu jest ogólna prezentacja dorobku architektury polskiej w zakresie realizacji służących wypoczynkowi urlopowemu pracowników.

Dzięki prześledzeniu uwarunkowań prawno-socjologicznych przedstawiono genezę powstania pierwszych obiektów tego typu w dwudziestoleciu

międzywojennym, wytyczono okresy szczególnie intensywnej popularności i wreszcie wyjaśniono przyczyny niemal całkowitego zaprzestania ich

realizacji pod koniec lat 80. XX w. W skrótowy sposób zaprezentowano najbardziej udane architektonicznie pracownicze ośrodki wczasowe doby

II Rzeczpospolitej i Polski Ludowej z uwzględnieniem zarówno aspektu estetycznego, jak i funkcjonalnego. Podjęto próbę zarysowania ewolucji,

jakiej podlegała architektura polskich ośrodków wczasowych pod wpływem szerszych, ogólnoeuropejskich nurtów stylistycznych.

Słowa kluczowe: architektura, pracowniczy ośrodek wczasowy, modernizm, socmodernizm

100 Agata Szmitkowska

Abstract

The aim of the article is to present Polish architecture’s output in the range of buildings serving the employees’ annual leave. Thanks to the investi-

gation of socio-legal conditions it has been possible to present the genesis of the first objects of this type built in the interwar period, to delimit the

periods of their particularly intensive popularity and finally to explain the reasons of almost definitive discontinuation of building them at the end

of the 1980s. The most architecturally successful employee resort centres of the Second Polish Republic and People’s Poland have been briefly

presented with taking account of an aesthetic aspect as well as a functional one. An attempt has been made to sketch the evolution of the architecture

of Polish resorts under the influence of Europe-wide stylistic movements.

Key words: architecture, employee holiday centre, Modernism, Soc-modernism