Numer 1(57)/2019
Spis treści
Otwórz spis treści
-
- Artur Kwaśniewski - Po co badać – jak badać. Uwagi o metodyce współczesnych badań historyczno-architektonicznych i o ich stosowaniu przy adaptacji obiektów zabytkowych
- Maria Legut-Pintal, Paweł Rajski - Podobne czy niepodobne – uwagi na marginesie analizy formalnej obiektów obronnych na podstawie numerycznych modeli terenu. Przykład grodów i zamków z umocnieniami drewniano-ziemnymi na Śląsku, Polska
- Anna Chodkowska, Małgorzata Chorowska - Wirtualna rekonstrukcja średniowiecznego zamku w Prudniku
- Paweł Cembrzyński - Przyczynek do studiów nad funkcją zamków w średniowiecznych miastach górniczych Europy Środkowej
- Przemysław Nocuń - Zamek w Chudowie do końca XVI w. – rozwój i przekształcenia prywatnej siedziby górnośląskiej w świetle dotychczasowych badań
- Marek Świdrak - Niezrealizowany projekt przebudowy zamku Gryf autorstwa Valentina von Saebisch
- Wioletta Nowaczyk - Od wsi do miasta. Sobótka jako przykład rozplanowania średniowiecznego założenia targowego na Śląsku
- Tomasz A. Kastek - Początki obwarowań miejskich na Dolnym Śląsku w świetle najnowszych badań
- Grzegorz Biczak, Mateusz Rabiega, Paweł Rębisz - Kościół NMP w Nowym Kościele na tle architektury sakralnej 1. połowy XIII w.
Artykuły
Artur Kwaśniewski - Po co badać – jak badać. Uwagi o metodyce współczesnych badań historyczno-architektonicznych i o ich stosowaniu przy adaptacji obiektów zabytkowych
doi:10.5277/arc190101
Artykuł poświęcony jest problematyce jakości prowadzonych w Polsce badań historyczno-architektonicznych służących poznawaniu i wartościowaniu budowli historycznych. Autor charakteryzuje dwa rodzaje prac: „poznawcze” – prowadzone w ramach działalności ośrodków akademickich i poddane rygorom pracy naukowej, oraz „biznesowe” – realizowane w ramach zleceń komercyjnych na potrzeby konserwacji i adaptacji zabytków, z rzadka weryfikowane przez środowisko naukowe. Wskazuje na brak precyzyjnych regulacji prawnych obligujących autorów prac do definiowania celów, zakresu i metod pracy, do właściwego sposobu prowadzenia studiów historycznych i dokumentowania prac terenowych, do obiektywizmu przy ustalaniu wniosków konserwatorskich. Postulując konieczność standaryzacji badań historyczno-architektonicznych, autor stawia za wzór instrukcje obowiązujące w Republice Czeskiej – usankcjonowane ministerialnymi certyfikatami i respektowane przez historyków architektury i konserwatorów podejmujących prace przedprojektowe. Rozwiązania czeskie oraz własne doświadczenia zawodowe posłużyły do sformułowania metodologicznych wymogów odnośnie do zawartości i układu treści raportu z badań. Postulowany standard obejmuje m.in. sposób dochodzenia do wniosków konserwatorskich na drodze metodycznej analizy wartości zabytkowych. W artykule autor wskazuje na kluczowe w badaniach historyczno-architektonicznych znaczenie pojęcia „kontekst” – tylko poprzez rozpoznanie historycznych kontekstów budowli (społecznego, funkcjonalnego, krajobrazowego) można objaśnić genezę i sens jej przemian, postrzegać obiekt budowlany w relacji z jego historycznym otoczeniem, zauważać ogół wartości zabytku.
Słowa kluczowe:
Pobierz artykuł
Maria Legut-Pintal, Paweł Rajski - Podobne czy niepodobne – uwagi na marginesie analizy formalnej obiektów obronnych na podstawie numerycznych modeli terenu. Przykład grodów i zamków z umocnieniami drewniano-ziemnymi na Śląsku, Polska
doi:10.5277/arc190102
Artykuł powstał w związku z realizacją projektu „Od grodu do zamku – nowe metody i perspektywy badawcze”. Jego celem było wykonanie dokumentacji (planów warstwicowych, cieniowanych modeli reliefu, profili itp.) dla stanowisk archeologicznych o zachowanej formie terenowej z obszaru województwa dolnośląskiego. Przy wykorzystaniu danych z lotniczego skanowania laserowego przygotowano opracowania dla 200 grodów, zamków i fortyfikacji wczesnonowożytnych – łącznie blisko 1400 wizualizacji. Uzyskany materiał stał się podstawą do analiz, w tym rozważań o możliwości zaobserwowania grup obiektów „podobnych”. Stał się również pretekstem do dyskusji o możliwości określenia typowych form obiektów dla poszczególnych okresów historycznych oraz zadania pytań o przyczyny zaobserwowanych podobieństw i różnic. Pomimo ograniczeń metody i słabego stopnia rozpoznania wielu obiektów wydaje się, że udało się znaleźć korelacje między formą stanowisk (zarysem umocnień i ich profilem) a ich chronologią.
Słowa kluczowe:
Pobierz artykuł
Anna Chodkowska, Małgorzata Chorowska - Wirtualna rekonstrukcja średniowiecznego zamku w Prudniku
doi:10.5277/arc190103
Powyższy artykuł ma na celu przedstawienie podstaw źródłowych oraz badawczych, na bazie których opracowano wirtualną rekonstrukcję zamku w Prudniku z przełomu czasów średniowiecza i wczesnej nowożytności. Powstały model jest wzorcem do stworzenia makiety. Ma ona dać wyobrażenie o całości zabudowań zamkowych, z których do dziś przetrwała tylko wieża. W rozważaniach prowadzących do odtworzenia przestrzennej formy architektonicznej autorki korzystają przede wszystkim z najstarszego znanego źródła ikonograficznego – rysunku Friedricha Bernharda Wernera ukazującego zamek od strony północnego wschodu. Istotne w odtworzeniu wizerunku obiektu były także wyniki badań wykopaliskowych przeprowadzonych na terenie nieistniejących zabudowań. Zachowana wieża zamkowa pozwoliła przybliżyć pionowy wymiar założenia. W artykule omówiono także historię i lokalizację obiektu.
Słowa kluczowe:
Pobierz artykuł
Paweł Cembrzyński - Przyczynek do studiów nad funkcją zamków w średniowiecznych miastach górniczych Europy Środkowej
doi:10.5277/arc190104
Ze średniowiecznymi miastami górniczymi w Europie Środkowej związane były zamki położone zarówno w ich obrębie, jak i poza murami. Celem artykułu jest wyjaśnienie, jakie były związki tych zamków z górnictwem i czym różniły się od zamków w miastach niezwiązanych z górnictwem. W artykule omówiono położenie, formę i funkcje wybranych zamków z ośrodków górniczych o różnej wielkości. Zamki położone w obrębie murów, jak w Kutnej Horze, Wieliczce czy Bochni, odgrywały rolę siedziby administracji, magazynów i zakładów rzemieślniczych. Podobnie funkcjonował zamek w Kremnicy oraz położony poza centrum zamek w Bańskiej Szczawnicy. Były to obiekty o zróżnicowanej strukturze przestrzennej dostosowanej także do działalności w ramach przedsiębiorstwa górniczego. Związki z górnictwem są trudniejsze do udowodnienia w przypadku zamków położonych w oddaleniu od miasta, przede wszystkim sugeruje je przestrzenna relacja ze złożami. Wydaje się, że takie zamki jak Edelštein w Zlatych Horach, zamki w pobliżu Bańskiej Szczawnicy, Rokitnica koło Złotoryi czy zamek Rabsztyn pod Olkuszem miały na celu ochronę i kontrolę obszarów górniczych. Wszystkie te obiekty pełniły ponadto liczne funkcje niezwiązane bezpośrednio z górnictwem.
Słowa kluczowe:
Pobierz artykuł
Przemysław Nocuń - Zamek w Chudowie do końca XVI w. – rozwój i przekształcenia prywatnej siedziby górnośląskiej w świetle dotychczasowych badań
doi:10.5277/arc190105
W artykule przedstawione zostały najważniejsze wyniki badań siedziby pańskiej w Chudowie koło Gliwic (Górny Śląsk), prowadzonych na tym obiekcie od 2001 r. (przede wszystkim w związku z realizowaną w tym czasie częściową rekonstrukcją wczesnonowożytnego zamku i adaptacją jego wieży na cele muzealne). Wykonywane równolegle kwerendy archiwalne, obserwacje architektoniczne, a zwłaszcza prace archeologiczne pozwoliły na rozpoznanie m.in. pozostałości poprzedzającej zamek murowany, a nieznanej wcześniej, XV-wiecznej siedziby rodziny Chudowskich (formalnie wpisującej się w horyzont późnośredniowiecznych założeń typu motte). W tekście przedstawiono ustalenia na temat planu, konstrukcji oraz podstaw datowania tego obiektu, jego funkcjonowania i destrukcji. Omówiono również wyniki badań w kwestii czasu budowy kamienno-ceglanego zamku wiązanego z działalnością Jana Gierałtowskiego. Przedstawiono wcześniejsze koncepcje na temat kształtu i datowania tego założenia, które zweryfikowano w oparciu o rezultaty ostatnich prac archeologicznych. Szczegółowej analizie poddano także zamkową wieżę, której stan zachowania umożliwił określenie jej pierwotnej formy (z czasu jej realizacji około połowy XVI w.) i funkcji. Przedstawione w tekście informacje pozwoliły na ukazanie rozwoju siedziby obronnej w Chudowie w okresie od jej powstania w połowie XV stulecia – kiedy to funkcjonowała w postaci drewnianej wieży otoczonej palisadą – do końca wieku XVI – kiedy zrealizowane zostało renesansowe założenie (otoczone fosą), w którego skład wchodziła kamienno-ceglana wieża i trzy budynki wzniesione wokół niewielkiego centralnego dziedzińca.
Słowa kluczowe:
Pobierz artykuł
Marek Świdrak - Niezrealizowany projekt przebudowy zamku Gryf autorstwa Valentina von Saebisch
doi:10.5277/arc190106
W artykule omówiono nieznany dotychczas rysunek autorstwa Valentina von Saebisch odnoszący się do zamku Gryf. Choć rysunek nie jest datowany, to z pewnością powstał na krótko przed wybuchem wojny 30-letniej, dzięki czemu stanowi niezwykle cenne źródło wiedzy o przedmiotowej rezydencji. Rysunek ma podwójny charakter – zawiera szczegółową inwentaryzację zastanego wyglądu zamku, a także przedstawia proponowaną wizję jego przebudowy. Korzystając z inwentaryzacji, autor artykułu koryguje dotychczasowe tezy dotyczące wyglądu zamku na początku XVII w. Ponadto tekst omawia zaproponowaną przebudowę w kontekście współczesnej jej architektury rezydencjonalnej na Śląsku, mecenatu Schaffgotschów, a także twórczości Valentina von Saebisch.
Słowa kluczowe:
Pobierz artykuł
Wioletta Nowaczyk - Od wsi do miasta. Sobótka jako przykład rozplanowania średniowiecznego założenia targowego na Śląsku
doi:10.5277/arc190107
Artykuł poświęcony jest rozplanowaniu jednej z wcześniejszych lokacji wiejskiej na Śląsku. Była to jedna ze wsi będących w uposażeniu klasztoru kanoników reguły św. Augustyna. Na odtworzenie jej planu pozwoliło prześledzenie dotychczasowych wyników badań historycznych, architektonicznych i archeologicznych. Istotna była analiza lokalizacji najstarszych zabudowań, dostępnych map i materiałów ilustracyjnych. Przedstawiony w pracy plan Sobótki odzwierciedla założenie z 1. ćwierci XIII w. Na jej układ miało wpływ również ukształtowanie terenu. Do wyznaczenia pierwotnych działek autorka wykorzystała ówczesne jednostki miary. W średniowieczu wieś ta miała kształt trapezu. Zastosowano w niej szczególny model parcelacji. Działki siedliskowe miały szerokość 1 sznura (47,1 m) i przypuszczalną długość 2 sznurów. Uzyskany schemat wskazuje na jednorazową akcję lokacyjną i pomaga w zrozumieniu kompozycji wsi tamtego okresu. Miejscowość ta należy do grupy założeń starszego typu z wydłużonym placem targowym. Uzyskanie przez Sobótkę praw miejskich w 1399 r. nie wpłynęło znacząco na zmianę jej zarysu i kierunku rozwoju.
Słowa kluczowe:
Pobierz artykuł
Tomasz A. Kastek - Początki obwarowań miejskich na Dolnym Śląsku w świetle najnowszych badań
doi:10.5277/arc190108
W artykule ujęto problematykę najstarszych, XIII-wiecznych, obwarowań ziemnych odkrywanych we Wrocławiu, Głogowie czy Namysłowie w postaci wału ziemno-piaszczysto-faszynowego wraz z fosą. Przedstawiono temat obwarowań ziemnych słabo identyfikowanych w terenie, których istnienie wiązać można (lub nawet należy) z najstarszymi lokacjami miejskimi. Wieloletnie badania archeologiczne i studyjne autora artykułu, podczas których odkrywane były pozostałości wałów ziemnych lewobrzeżnego Wrocławia, ukazują istnienie analogicznych konstrukcji w innych miastach. Konstrukcja odkrywanych nasypów ziemnych i fos oraz ich stratygrafia w stosunku do późniejszych murowanych obwodów obronnych wskazują, że były to konstrukcje, które w pierwszym etapie funkcjonowania stanowiły granicę nowo lokowanego miasta. W kolejnym etapie ich zagospodarowywania pojawiała się drewniana palisada, częstokół, które pełniły funkcję pierwszych obwarowań miejskich. Zdarzały się miasta, w których nigdy nie powstał murowany obwód obronny poza samymi miejskimi bramami, jak np. w Świerzawie czy Kijowie.
Słowa kluczowe:
Pobierz artykuł
Grzegorz Biczak, Mateusz Rabiega, Paweł Rębisz - Kościół NMP w Nowym Kościele na tle architektury sakralnej 1. połowy XIII w.
doi:10.5277/arc190109
Tematem artykułu jest ruina kościoła w Nowym Kościele (województwo dolnośląskie). W pracy porównano stan obecny kościoła ze stanem odnotowanym we wcześniejszych badaniach wraz z ponownie odkrytym materiałem ikonograficznym z lat 1935–1937, nieznanym powojennym badaczom obiektu. Materiał ten dostarczył wielu nowych informacji dotyczących wyglądu kościoła i stał się bazą do weryfkacji poprawności wysuniętych wcześniej wniosków, jak również pozwolił przeprowadzić szeroką analizę kontekstu polegającą na próbach powiązania architektury budynku z działającymi w tym czasie ośrodkami budownictwa późnoromańskiego. Wyniki z wyżej wymienionych prac zostały zaprezentowane w artykule. Zinwentaryzowano ponadto zachowany detal architektoniczny i porównano go ze stanem zachowania uwiecznionym na przedwojennych fotografiach. Kwerenda dostępnych źródeł pisanych i historiografii dotyczącej okoliczności powstania kościoła stała się z kolei podstawą do uściślenia czasu wzniesienia budowli.
Słowa kluczowe:
Pobierz artykuł