Numer 3(43)/2015

doi:10.37190/arc (doi:10.5277/arc)

Pobierz spis treści

Spis treści

Artykuły

Rafał Czerner - Monumentalizm odzyskany, czyli anastyloza filarowych funeralnych pomników z Mariny El-Alamein

doi:10.5277/arc150301

Filarowe grobowce, datowane na II w. p.n.e.–I w. n.e., są najbardziej charakterystycznymi zabytkami hellenistyczno-rzymskiego miasta odkrytego na stanowisku Marina El-Alamein w Egipcie. Wyjątkowo silną ekspresję, mimo stosunkowo niedużych rozmiarów, osiągały one dzięki szczególnej koncepcji architektonicznej. Polega ona na przedstawieniu kompletnego architektonicznego porządku w postaci pojedynczego filara lub kolumny. Jej analogie są sporadyczne. Formy dekoracji grobowców są hellenistyczne, mają rodowód aleksandryjski i wiązać je należy z początkowym okresem antycznego miasta. Ich specyficzne uproszczenie i geometryczna stylizacja wzmagają architektoniczną ekspresję. Spośród kilku odkrytych w latach 1987–1994 przez Polską Misję Archeologiczną Uniwersytetu Warszawskiego, odsłoniętych jako całkowicie zwalone, pięć zrekonstruowano metodą anastylozy przez kolejne polsko-egipskie misje konserwatorskie. Dzięki monumentalności są uważane dziś za główne zabytki stanowiska archeologicznego. W artykule przedstawiono historię odkrycia pomników, ideę ich architektonicznej formy i poszukiwania jej rodowodu. Omówiono kwestię anastylozy tych zabytków.

Słowa kluczowe:

    egipt

    marina-el-alamein

    architektura-hellenistyczna

    groby-filarowe

    monumentalizm

Ernest Niemczyk - Kolosalny posąg Besa z Amathus na Cyprze. Geneza, funkcja, rekonstrukcja

doi:10.5277/arc150302

Zabawna, pełna wigoru i wojowniczości postać egipskiego boga Besa, odstraszającego zło i dodającego energii erotycznej, opiekującego się ciężarnymi, rodzącymi i dziećmi cieszyła się w starożytności zasłużoną popularnością, zarówno w Egipcie, jak i na całym obszarze rzymskiej ekumeny. Wyjątkowość tej rzeźby, pochodzącej z nadmorskiego miasta Amathus na Cyprze, polega nie tylko na kolosalnych rozmiarach (4,2 m wys.). Rzeźba przedstawiająca Besa ujarzmiającego zło w postaci lwa umieszczona była zapewne w niszy nad zbiornikiem fontanny. Cieknąca z pyska lwa woda nadawała rzeźbie pozory życia. Rzeźba ta jest chyba jedynym znanym przykładem zastosowania w oficjalnej sztuce antyku tak osobliwego kanonu rzeźby Czarnego Lądu – Afryki – i to w tak kolosalnej skali.      W próbach określenia czasu powstania tej rzeźby są duże rozbieżności. Sięgają prawie 700 lat. Od około 470 r. p.n.e. do około 200 n.e. Nie usiłując rozstrzygnąć tego sporu, przyjmując „starszą” chronologię, skupiono się na analizie formy i funkcji tego osobliwego dzieła, akcentując zagadnienie proporcji i ich relacji do ówczesnych kanonów rzeźby statuarycznej. Wizualizacją wniosków jest rekonstrukcja całej kompozycji, w której Bes stanowił główny akcent.

Słowa kluczowe:

    antyk

    okres-cesarstwa

    cypr

    fontanna

    egipskie-bóstwo

Mariusz Caban - Kapitele pilastrów kaplicy Hathor ze świątyni Dżeser achet Totmesa III w Deir el-Bahari

doi:10.5277/arc150303

Artykuł poświęcony jest kapitelom hathoryckim pochodzącym z kaplicy Hathor świątyni Dżeser achet wzniesionej przez Totmesa III w Deir el-Bahari. Fragmenty kapiteli hathoryckich zostały odkryte przez E. Naville’a oraz H.R. Halla w obrębie świątyni Mentuhotepa II w latach 1903–1907 w trakcie amerykańskiej ekspedycji Egypt Exploration Fund. Właściwa interpretacja odnalezionych fragmentów kapiteli była możliwa dopiero po odkryciu świątyni Totmesa III przez prof. Kazimierza Michałowskiego w 1962 r. oraz po wykopaliskach w latach 1962–1967 pod częściowym kierownictwem prof. Jadwigi Lipińskiej. Trwająca obecnie misja Totmesa III pod kierownictwem dr Moniki Dolińskiej swoim zakresem obejmuje badania egiptologiczne, architektoniczne oraz prace konserwatorskie. Ponieważ zachowane fragmenty kapiteli hathoryckich nigdy nie zostały zinwentaryzowane, w trakcie prac podjęto decyzję o przeprowadzeniu ich szczegółowej dokumentacji. Do tego celu wykorzystano technikę fotoskanowania, która pozwala na tworzenie wirtualnych, trójwymiarowych kopii obiektów w oparciu o serię odpowiednio wykonanych fotografii. Pozwoliło to na stworzenie swoistej, wirtualnej anastylozy. W rekonstrukcji wykorzystano dotychczasowe ustalenia prof. Lipińskiej na temat proporcji kapitelu. Stworzona rekonstrukcja przedstawia bardzo prawdopodobne proporcje kapiteli hathoryckich z kaplicy. W trakcie przeprowadzonej dokumentacji potwierdzono i w niniejszym artykule zobrazowano pewne fakty na temat architektury kaplicy, które przez prof. Lipińską są jedynie opisane w publikacji na temat świątyni Totmesa III.

Słowa kluczowe:

    kapitel-hathorycki

    architektura-nowego-państwa-starożytnego-egiptu

    deir-el-bahari

    totmes-iii

Małgorzata Chorowska, Teresa Dziedzic, Maciej Krzywka - Trzy Kramy Bogate odkryte we Wrocławiu

doi:10.5277/arc150304

W artykule omówiono trzy dawne Kramy Bogate odkryte w kamienicy przy ul. Przejście Żelaźnicze 4/6. W średniowieczu Kramy Bogate stanowiły ważną część zabudowy handlowej bloku śródrynkowego. Sprzedawano tu wyroby żelazne, metale kolorowe, farby, chemikalia, wosk, bakalie i przyprawy. Składały się one z 48 komór kupieckich, ustawionych w dwóch rzędach. Między północnym i południowym rzędem komór pozostawiono Przejście Kramów Bogatych, zwane obecnie Przejściem Żelaźniczym. Komory były zwrócone frontami w jego kierunku. W trakcie remontu kamienicy przy ul. Przejście Żelaźnicze 4/6 natrafi ono na fragmenty murów średniowiecznych, zachowanych głównie w ścianach między dawnymi kramami. Wykonano je z cegieł palcówek w wątku gotyckim. Na podstawie wcześniejszych badań architektonicznych Kramów Bogatych ustalono, że budynki komór były dwukondygnacyjne i podpiwniczone. Partery były kryte stropem i mogły osiągać wysokość od 4,5 do 4,6 m. Odkryte obecnie elementy wystroju i wyposażenia kramów to: relikty pieca w głębi kramu nr 3, otwór wejściowy z kramu nr 3 do 4 i jeszcze jeden otwór, przypominający okno, choć znajdował się we wnętrzu budynku. Miał on piaskowcowy parapet położony na wysokości 60 cm i piaskowcowe obramienie od strony kramu nr 3. Otwór znajdował się tuż przy fasadzie budynku, a jego kamieniarka była konstrukcyjnie sple cio na z kamiennym portalem wejścia do kramu 3 z uliczki.     Z przeprowadzonych badań wynika, że od samego początku kram 3 był połączony z sąsiednim od strony wschodniej. Ze względu na prostą formę nadproży otworów i ich duże rozmiary należałoby datować ich powstanie na 2. poł. XIV w. Kompleksowe i szczegółowe badania architektoniczne miały też zasadnicze znaczenie dla późniejszych prac konserwatorskich. Odkryte relikty, a zwłaszcza kramu 3, stanowią pierwszy we Wrocławiu przypadek zachowanego i częściowo wyeksponowanego przyziemia komory kupieckiej.

Słowa kluczowe:

    kramy

    średniowiecze

    miasto

Mateusz Michalski - Architektura judaizmu na przykładach XVII- i XVIII-wiecznych synagog na obszarze Polski

doi:10.5277/arc150305

Pojęcie „architektury judaizmu” jest bardzo trudne do zdefi niowania i w tej formie nie pojawia się w literaturze przedmiotu. Biorąc pod uwagę kontekst, w jakim obiekty powstają, oraz ich twórców, stanowi pewnego rodzaju niewytłumaczalne zjawisko. Badacze skłaniają się bardziej do stwierdzenia, że Żydzi w diasporze nie wykształcili żadnej szczególnej formy architektonicznej, czerpiąc raczej z istniejących wzorców. Jednocześnie autorzy ci stosują często zamiennie pojęcia kultury i religii, co tym bardziej utrudnia właściwe rozumienie zagadnienia.     Celem artykułu jest przybliżenie znaczenia pojęcia „architektura judaizmu” oraz – patrząc przez pryzmat kultury i religii, a także symboliki w nich zakorzenionych – wykazanie pewnych uniwersalnych wzorów, które stanowią element konstytuujący zjawisko architektury zakorzenionej w religii.

Słowa kluczowe:

    judaizm

    architektura

    synagoga

    polska

Aleksandra Brzozowska - Park archeologiczny jako element przestrzeni miejskiej na przykładzie Parku Archeologicznego Nea Pafos na Cyprze

doi:10.5277/arc150306

Celem artykułu jest przedstawienie wzajemnych powiązań miast i towarzyszących im parków archeologicznych w kontekście zadań, jakie stoją przed projektantami tych ostatnich. Za przykład posłużył park Nea Pafos na południowo-zachodnim wybrzeżu Cypru.     Park archeologiczny to wydzielona i przystosowana do zwiedzania przestrzeń stanowiąca świadectwo działalności człowieka w minionych epokach. Najważniejszym zadaniem parków archeologicznych jest ochrona zabytków. Należy w miarę możliwości wyeliminować potencjalne zagrożenia reliktów archeologicznych (m.in. nadmierne nasłonecznienie, wiatr, deszcz i wilgotność, zasolenie oraz potencjalne zniszczenie przez zwiedzających), co wiąże się m.in. z wytyczeniem optymalnej trasy zwiedzania, biorącej pod uwagę zabezpieczenie i ekspozycję zabytków, walory krajobrazowe terenu i infrastrukturę towarzyszącą (pomosty, pawilony wystawiennicze, elementy małej architektury). Nowe elementy wprowadzone w substancję zabytkową powinny uzupełniać program parków archeologicznych i tworzyć z zabytkami spójną całość zarówno pod względem funkcjonalnym, jak i estetycznym.     Drugim celem istnienia parków archeologicznych jest przybliżanie za ich pośrednictwem historii. Cele dydaktyczne wymagają wyposażenia parku w odpowiednią infrastrukturę, jak tablice informacyjne oraz sale multimedialne, w których zwiedzający mogą zapoznać się z materiałem odtwarzającym pierwotny stan stanowiska archeologicznego. Istotne przy tym jest zaprezentowanie zwiedzającym informacji naukowych w sposób przystępny i ciekawy.     Ważnym aspektem funkcjonowania parków archeologicznych jest zabezpieczenie możliwości pracy specjalistom niezależnie od udostępnienia obszaru dla zwiedzających. W kontekście ciągłego rozwoju metodologii badań archeologicznych, również technik nieniszczących, zapewnienie możliwości badań w przyszłości stanowi zadanie priorytetowe.     Park archeologiczny jak w soczewce skupia wiele aspektów minionego i współczesnego świata, a także stawia przed projektantami zagospodarowania tej niezwykłej przestrzeni wysokie wymagania. Taki obszar może stanowić cenny element przestrzeni miasta, wzbogacając ofertę kulturalną, naukową, dydaktyczną oraz turystyczną.

Słowa kluczowe:

    park-archeologiczny

    nea-pafos

    przestrzeń-miejska

Marta Rusnak - Adaptacja budynków sakralnych na cele muzealne w Polsce. Historia i skala zjawiska

doi:10.5277/arc150307

Czy desakralizacja obiektów zabytkowych i tworzenie w nich ekspozycji to w Polsce zjawisko o marginalnym znaczeniu? Fakt, iż w powojennej Polsce odnotowano przynajmniej 84 podobne realizacje, sugeruje coś zgoła innego. W artykule przedstawiono chronologię, zasięg oraz strukturę zbioru obiektów adaptowanych. Spróbowano dotrzeć do przyczyn braku zmian w tempie rozwoju tego zjawiska, pomimo wzrastającego zainteresowania zarówno tematyką desakralizacji, jak i tworzeniem alternatywnych przestrzeni eksponowania sztuki. Pośrednim celem poszukiwań było odnalezienie jak największej liczby kościołów, synagog i klasztorów, które posłużą do dalszych badań, co z kolei pozwoli w przyszłości na formułowanie bardziej szczegółowych wniosków.

Słowa kluczowe:

    adaptacja-zabytku

    muzeum

    kościół

    desakralizacja

Ewa Łukaszewicz-Jędrzejewska - „Efekt motyla”

doi:10.5277/arc150308

Artykuł jest próbą przedstawienia jednego wątku z prywatnego życia Karla Hankego, gauleitera Dolnego Śląska w latach 1940–1945. Jego poświadczony w materiałach źródłowych – pamiętnikach osób pełniących w latach III Rzeszy najważniejsze stanowiska w życiu politycznym i kulturalnym – związek z Magdą Goebbels, żoną ministra propagandy III Rzeszy, stał się końcem kariery Hankego w Berlinie. Zaangażowanie emocjonalne obu stron było tak duże, że w sprawie ewentualnego rozwodu zadecydować miał sam kanclerz Adolf Hitler. Ze względów wizerunkowych nie wyraził zgody, a Hanke w trybie natychmiastowym został oddelegowany możliwie jak najdalej od Berlina. W styczniu 1940 r. przyjechał do Wrocławia, by objąć stanowisko gauleitera. W porównaniu z berlińskimi realiami, był to dla Hankego upadek i degradacja. Jeden z najbardziej wpływowych ministrów, protektor i przyjaciel artystów – żeby wymienić tylko najbardziej znane nazwiska: Alberta Speera, Lídy Baarovej, Leni Riefenstahl, Gerdy Troost – powiernik osobistych tajemnic Josefa Goebbelsa, a jednocześnie ich zdrajca musiał odnaleźć się w wojennych realiach Wrocławia. W artykule postawiłam hipotezę, że obrona Festung Breslau była aktem osobistej zemsty na mieście za wygnanie ze stolicy i nosi w sobie symptomy „szaleństwa władzy”.

Słowa kluczowe:

    karl-hanke

    magda-goebbels

    festung-breslau

Barbara Misztal - Ocena przydatności różnych gatunków drewna do budowy konstrukcji

doi:10.5277/arc150309

W artykule opisano badania dynamiczne modeli z drewna sosnowego, świerkowego, modrzewiowego i dębowego. Przeprowadzono je w celu poznania właściwości modeli z różnych gatunków drewna na podstawie danych uzyskanych z badań drgań swobodnych elementów. Zbadano modele powietrznosuche i po 24-godzinnym moczeniu w wodzie. Przebieg drgań każdego z modeli zilustrowano na wykresie. Pokazano metodę szacowania efektywnej sztywności i modułu sprężystości podłużnej E różnych gatunków drewna. Celem badań było określenie, jak zmienia się efektywny moduł sprężystości drewna na skutek zawilgocenia.

Słowa kluczowe:

    moduł-sprężystości-podłużnej

    drgania-swobodne

    tłumienie-drgań-swobodnych