Numer 1(77)/2024

doi:10.37190/arc (doi:10.5277/arc)

Pobierz spis treści

Spis treści

Artykuły

Teresa Dziedzic - Kaplica Hatszepsut w Deir el-Bahari w Egipcie – badania i prace konserwatorskie

doi:10.37190/arc230401

Kaplica Hatszepsut, największa istniejąca kaplica halowa w architekturze starożytnego Egiptu, jest położona w południowej części Tarasu Górnego świątyni w Deir el-Bahari. Przez ponad sto lat w świątyni i kaplicy Hatszepsut prowadzone były prace archeologiczne i konserwatorskie. Wiele z przeprowadzonych badań nie zostało nigdy opublikowanych, inne są wspomniane w corocznych raportach z pracy misji. Prowadzone na miejscu prace badawcze i konserwatorskie wymagają uszeregowania i podsumowania. Celem artykułu jest zebranie i uporządkowanie informacji o przeprowadzonych badaniach i ingerencjach konserwatorskich w kaplicy Hatszepsut. W ostatnich stu latach pracujące w świątyni misje archeologiczne i konserwatorskie dokładały swoją cegiełkę do badań pozwalających lepiej poznać i zrozumieć dzieje tego obiektu. Wiele przeprowadzonych prac nie zostało opublikowanych i znane są tylko z notatek terenowych lub maszynopisów. Zaprezentowane wyniki badań pozwalają zauważyć, w jak małym stopniu rozpoznana jest kaplica Hatszepsut, przede wszystkim pod względem konserwatorskim. Badania egiptologiczne, archeologiczne i architektoniczne prowadzone w ostatnich latach, będące na ukończeniu, pozwolą na dogłębne poznanie tej największej kaplicy starożytnego Egiptu. Uzupełnione o niezbędne badania, szczególnie z zakresu konserwacji kamienia i polichromii, umożliwią sporządzenie całościowego programu konserwatorskiego, a w dalszej kolejności – opracowanie projektu rekonstrukcji kaplicy.

Słowa kluczowe:

    kaplica hatszepsut

    starożytny egipt

    świątynia hatszepsut

    deir el-bahari

Rafał Czerner - Dwa ołtarze z „rogami” ze stanowiska El Darazya w Marina el-Alamein w Egipcie

doi:10.37190/arc230402

Relikty dwóch wykonanych z wapienia przenośnych ołtarzyków z „rogami” odnaleziono podczas pierwszego sezonu prac badawczych i konserwatorskich, które rozpoczęto jesienią 2021 roku na stanowisku El Darazya – Marina el-Alamein. Zachowane tu pozostałości miasta z okresu hellenistyczno-rzymskiego położone są na śródziemnomorskim wybrzeżu Egiptu 100 km na zachód od Aleksandrii. Oddalone o 4 km na wschód od tego miejsca znajdują się dobrze znane ruiny starożytnego miasta na stanowisku archeologicznym Marina el-Alamein. Wiele podobieństw rozwiązań architektonicznych oraz taka sama technika budowlana wskazują współistnienie obu osad w jednym okresie historycznym. Ich funkcjonowanie w tym samym kręgu cywilizacyjnym i zasięgu tych samych wpływów może być potwierdzone przez podobne relikty kultury materialnej i ruchome obiekty archeologiczne. Jednymi z nich są ołtarze, które z jednej strony poświadczają formy kultu, z drugiej zaś tradycje artystyczne. Te drugie, pozostając też odbiciem w mniejszej skali form dekoracji architektonicznej budynków, umożliwiają analityczne spojrzenie również na nie. Przedstawione w artykule konkluzje są wynikiem własnych badań terenowych autora na stanowisku El Darazya.

Słowa kluczowe:

    ołtarz z „rogami”

    hellenistyczno-rzymski egipt

    marina el-alamein

    kult domowy

    architektoniczna dekoracja

Aleksandra Brzozowska-Jawornicka - Prothyron z Willi Tezeusza w Nea Paphos na Cyprze

doi:10.37190/arc230403

Celem artykułu jest przedstawienie rekonstrukcji monumentalnej bramy prowadzącej do Willi Tezeusza, rzymskiego pałacu znajdującego się w Nea Pafos na Cyprze. Podczas wykopalisk prowadzonych w pobliżu głównego wejścia do rezydencji odkryto zestaw fragmentów detalu architektonicznego, m.in. kolumn oraz gzymsu. Analiza dekoracji architektonicznej, reliktów wejścia do pałacu in situ oraz analogicznych rozwiązań stosowanych w rezydencjach rzymskich pozwoliła zaproponować rekonstrukcję monumentalnej bramy prowadzącej do złożonego kompleksu wejściowego pałacu. Prawdopodobnie zaprojektowano ją w postaci szerokich drzwi poprzedzonych dwukolumnowym portykiem zwieńczonym trójkątnym naczółkiem z tympanonem. Jest to forma, którą Witruwiusz nazwał prothyron.

Słowa kluczowe:

    nea pafos

    willa tezeusza

    wejście

    prothyron

Anna Kubicka-Sowińska - Wytyczanie budynków w Machu Picchu przez inkaskich budowniczych - czy analiza metrologiczna obrysów budynków jest możliwa bez inwazyjnych badań?

doi:10.37190/arc230404

Analizę metrologiczną elementów architektury inkaskiej na Machu Picchu przy użyciu metody cosine quantogram poprzedziły testy różnych modeli wytyczania i wznoszenia budynku, które mają na celu sprawdzenie skuteczności metody w wykrywaniu quantum przy różnie zdefiniowanym błędzie występującym w badanej próbie pomiarowej. Źródła takich błędów mogą leżeć zarówno po stronie inkaskich budowniczych, jak i współczesnego badacza. Pomiary elementów architektury stanowią dane zebrane podczas laserowego skanowania 3D. Dane pozyskane w ten sposób odnoszą się do miar długości, które mogły być rozmierzane z użyciem quantum: obrysów budynków, wymiarów pomieszczeń, wymiarów i rozmieszczenia otworów drzwiowych, okiennych i nisz. Nie ma jednak pewności, które z nich były faktycznie rozmierzane przez inkaskich budowniczych z użyciem poszukiwanej przez nas miary (quantum), a które są wartościami przypadkowymi lub wynikowymi. Ze względu na charakterystyczne dla architektury inkaskiej pochylenie ścian zewnętrznych do wnętrza budynku oraz nierozpoznany do tej pory sposób rozmierzania budynków (na poziomym terenie, skłonie terenu lub z odrzutowaniem na teren), istotny wpływ na wyniki analiz ma też poziom, na którym budynek jest dostępny do pomiaru. Może on być analogiczny do poziomu, na którym rozmierzano budynek lub też być położony znacznie powyżej tego poziomu. W związku z tymi czynnikami poniższa grupa testów dotyczy dających się teoretycznie przewidzieć kombinacji sposobów rozmierzania budynków inkaskich i poziomu dostępnego do pomiaru. Testy skuteczności metody cosine quantogram dla obrysów budynków inkaskich wykazały, że jeśli były one rozmierzane z użyciem jakiejś stałej miary (quantum) to niezależnie od sposobu wytyczania budynku

Słowa kluczowe:

    peru

    architektura inkaska

    techniki budowy

    cosine quantogram

    cuzco

Roland Mruczek - Zagadnienie limitatio we wczesnej urbanistyce śląskiej

doi:10.37190/arc230405

Przemiany ekonomiczno-prawne zachodzące na Śląsku w czasach melioratio terrae przyniosły niewątpliwie rewolucję w krajobrazie kulturowym. Pojęcie granicy w niezurbanizowanej przestrzeni wczesnego średniowiecza miało zupełnie inny wymiar niż jego lokacyjny odpowiednik. Szybko postępująca akcja kolonizacyjna i rozwój wielkiej klasztornej własności ziemskiej spowodowały znaczne zagęszczenie sieci osadniczej, a także zmianę struktury własnościowej samej ziemi, coraz częściej wyposażonej w immunitet. Granice – dotąd o niewyraźnym, pasowym charakterze – coraz częściej przybierały liniowy, ściśle określony przebieg. Punktem kulminacyjnym tego procesu było wytyczenie granic miasta lokacyjnego (fossata), wkrótce utrwalonych przez obwarowania miejskie. Praca stanowi próbę zarysowania problematyki nowszych badań nad zagadnieniem granic miasta średniowiecznego, będących wynikiem postępującej stratyfikacji przestrzeni osadniczej na Śląsku. Zaprezentowane studium przypadku miało za zadanie zwrócenie uwagi na nowe, zaskakujące odkrycia, ukazujące ewolucyjne przejście od pasowego, mocno umownego charakteru wczesnośredniowiecznych granic, do delimitacji liniowych, typowych dla późnego i schyłkowego średniowiecza. Zaprezentowany szkic opiera się na wynikach nowszych badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych w miastach śląskich, analizach źródeł historycznych oraz ikonograficznych. Stanowi pierwszą część cyklu poświęconego stratyfikacji przestrzeni miejskiej w średniowieczu. W dalszym ciągu otwartym problemem badawczym pozostają umocnienia poszczególnych członów wczesnośredniowiecznej aglomeracji wrocławskiej, mających różnych właścicieli, choć dziś już nie można zakwestionować ich istnienia. Z kolei wyznaczenie granic miasta lokacyjnego w postaci wału i fosy miało znaczenie przede wszystkim administracyjno-prawne i w tym sensie oddzielało teren obdarzony immunitetem od przestrzeni objętej prawem książęcym i jego ciężarami. W wypadku Wrocławia co najmniej tak samo ważny był jednak charakter przeciwpowodziowy, a później obronny nowo powstałych struktur.

Słowa kluczowe:

    śląsk

    wrocław

    średniowiecze

    archeologia

    architektura

    urbanistyka

    granica miasta

Radosław Biel - Turris latericia destructa - kuria księżnej Anny we Wrocławiu w świetle najnowszych badań

doi:10.37190/arc230406

W 2020 roku w kryptach wrocławskiego kościoła św. Macieja, zlokalizowanego w centrum nadodrzańskich terenów lewobrzeżnego Wrocławia, określanych w historiografii terenami książęcymi, zidentyfikowano relikty architektoniczne, z których część dotąd umykała uwadze badaczy. Inne fragmenty z kolei błędnie interpretowano jako fundamenty tej świątyni, jednak syntetyczne studia całego zespołu szpitalno-klasztornego Rycerskiego Zakonu Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą prowadzone w ramach pracy doktorskiej autora wykazały, że odkryte fundamenty mogą stanowić pozostałość po całkiem innej, starszej budowli. Na podstawie analizy przekazów historycznych, specyfiki budowli, stratygrafii nawarstwień, odkrytego zabytkowego materiału ruchomego, danych paleośrodowiskowych oraz porównań z innymi obiektami tego typu, wysunięto hipotezę, że odkryta budowla może stanowić element „dworu księżnej Anny”, a nawet być tożsama ze „zniszczoną wieżą” (turrem latericam destructa), wzmiankowaną w dokumencie z 1253 roku. Dodatkowo postawiono tezę, że wieża mogła być zniszczona w latach 40. lub 50. XIII wieku, być może w wyniku najazdu tatarskiego w 1241 roku. Dopiero po tym wydarzeniu na omawianym terenie wzniesiono kościół św. Macieja i inne towarzyszące mu budynki, które następnie przekazano na potrzeby szpitala i zakonu. W artykule przedstawiono dotychczasowy stan badań, zastosowane metody, interpretację dokonanych odkryć oraz wnioski, rzucając nowe światło na mniej zbadaną historię zagospodarowania tej części średniowiecznego Wrocławia.

Słowa kluczowe:

    śląsk

    wrocław

    średniowiecze

    tereny książęce

    rycerski zakon krzyżowców z czerwoną gwiazdą

    zniszczona wieża

Aleksander Limisiewicz - Średniowieczna słodownia przy ulicy Menniczej 24–25 we Wrocławiu

doi:10.37190/arc230407

Opracowanie dotyczy prac wykopaliskowych przeprowadzonych na dziedzińcu „Słodowni Pańskiej” znajdującej się przy ulicy Menniczej 24–25 na Starym Mieście we Wrocławiu, w obrębie Kwartału Słodowników. Obejmowały one niezabudowaną przestrzeń o wymiarach 24 m × 20 m. Interpretowano je jako miejsce usytuowania wcześniejszej, średniowiecznej słodowni. Prowadzone badania archeologiczne miały na celu określenie funkcji i chronologii odkrywanych obiektów. Część z nich była związana z renesansową „Słodownią Pańską”: ceramiczny wodociąg, rząp końcowy, cztery negatywy słupów umieszczone przy wejściu do słodowni, przypuszczalnie służące do umocowania dźwigu przeznaczonego do transportu materiałów budowlanych oraz ziarna i słodu. Ostatni z obiektów, studnia, funkcjonował do czasu wybudowania wodociągu (pierwsza połowa XVII wieku). Pozostałe jamy były związane ze średniowieczną słodownią. Tworzyły ją dwa ciągi produkcyjne zakończone kadziami słodowymi.

Słowa kluczowe:

    śląsk

    wrocław

    średniowiecze

    archeologia

    słodownia

Bogusław Czechowicz - Imperialne westchnienia w orientalnej tonacji? Zamek Ortenburg w Budziszynie (Górne Łużyce) w dobie władzy królów Macieja Korwina oraz Władysława II i Ludwika Jagiellończyków (około 1483–1526)

doi:10.37190/arc230408

Zamek w Budziszynie został zbudowany w miejscu starszej siedziby pod okiem królewskiego wójta krajowego Górnych Łużyc Georga von Steina w latach 1483–1490. Jego najlepiej zachowanym elementem z tych lat jest wieża bramna, mieszcząca na piętrze kaplicę św. Jerzego. Fasada wieży zwraca się ku miastu z kolegiatą spektakularnym pomnikiem króla Macieja z 1486 roku, ukazanego nie tylko jako władca Czech i Węgier, ale także jako aspirant do tronu cesarskiego. Podkreślanie majestatu władcy kierowane było przede wszystkim w stronę kapituły budziszyńskiej, w której zasiadał kler związany z biskupstwem miśnieńskim. Jego główny ośrodek – Miśnia – był ściśle związany z Wettynami. Ich ambicje terytorialne na terenie Korony Czeskiej Maciej konsekwentnie ograniczał. Powstanie tak wyjątkowego pomnika władcy w przestrzeni publicznej, które w środkowej Europie ma tylko precedensy w pomnikach cesarza Fryderyka III w Wiener Neustadt i Jerzego w Pradze, mogło się również wiązać z chęcią demonstrowania praw Macieja jako króla czeskiego do właściwie już wówczas utraconego lenna Korony Czeskiej – Luksemburga. Ostatnia przedstawicielka tej dynastii, Elżbieta zgorzelecka, córka Jana Zgorzeleckiego, przekazała je książętom Burgundii, ale po śmierci w 1482 roku córki ostatniego z nich, Marii, prawa te przejmowali Habsburgowie, wtedy będący w ostrym konflikcie z Maciejem. Zamek Ortenburg gloryfikował Macieja nie tylko jako potencjalnego imperatora, ale także jako nowego Dawida lub Salomona. Wieżę zamku prawdopodobnie wieńczyła wieżyczka znana z „Wieży Dawida” w Jerozolimie. Także detal architektoniczny w kaplicy zdaje się dyskretnym nawiązaniem do architektury orientalnej. W latach 1520–1527 dokonano zmiany zwieńczenia wieży, dodając jej attykę z sześcioma wieżyczkamipinaklami. Liczba ta odnosiła się najpewniej do związku sześciu miast, do którego należał Budziszyn. Wójtem krajowym Górnych Łużyc był wtedy książę ziębicki Karol Minsterberski, który rozbudowywał w tym czasie swój zamek w Ząbkowicach Śląskich. Jego elewacje także zwieńczyła attyka. W zamku tym, jak w wielu innych z tego czasu, także doszukano się odwołań do architektury jerozolimskiej, Salomonowej. Do listy tej należy także dopisać, mimo dokonanego „przeredagowania”, budziszyński zamek Ortenburg.

Słowa kluczowe:

    budziszyn

    maciej korwin

    karol ziębicki

    późny gotyk

    wczesny renesans

    zamki

    reprezentacja władzy

    biblicyzmy

Maria Legut-Pintal - Ocena przestrzeni mieszkalnej miasta przedindustrialnego. Przykład Wrocławia w XVI i XVIII wieku

doi:10.37190/arc230409

Nierówności społeczne w miastach miały swój przestrzenny wymiar już w czasach przedindustrialnych. Na jakość przestrzeni mieszkalnej w mieście historycznym wpływały różne czynniki, takie jak odległość od centrum miasta, bliskość infrastruktury, dostęp do wody, szlaków handlowych, targowisk, a także niekorzystne lub uciążliwe sąsiedztwo. Wartość nieruchomości zależała od ich funkcji, stanu konstrukcyjnego budynków, wielkości budowli i działek. W artykule zaproponowaliśmy metodę oceny i waloryzacji przestrzeni mieszkalnej miasta przedindustrialnego opartą na ocenie jej wartości użytkowej. Przeprowadziliśmy analizę na przykładzie Wrocławia, średniej wielkości miasta w Europie Środkowej. Wykorzystaliśmy dane historyczne, archeologiczne, ikonograficzne i analizy geoprzestrzenne opracowane w środowisku systemu informacji geograficznej. Ocenę w ramach poszczególnych czynników przeprowadziliśmy dla podziału na kwartały dla dwóch okresów – około 1550 roku i około 1750 roku. Porównując wyniki dla tych dwóch okresów, podjęliśmy próbę prześledzenia zmian, jakie zaszły w wyniku rozwoju miasta i wydarzeń historycznych. Ogólny obraz pozwolił nam stworzyć charakterystykę przestrzeni mieszkalnej w całym mieście. Metodę zweryfikowaliśmy, porównując otrzymane wyniki z danymi z ewidencji podatkowych. Uzyskany wynik jest zgodny z wiedzą dotyczącą przestrzennego rozkładu bogactwa w mieście, co wskazuje, że model może być zastosowany do analizy innych miast, w których nie zachowała się dokumentacja podatkowa.

Słowa kluczowe:

    metoda bonitacji punktowej

    historyczny system informacji geograficznej

    przestrzeń mieszkalna

Wolfram Hoepfner - The Pergamon Altar and the Mausoleum of Halikarnassos

doi:10.37190/arc230410

Ernest Niemczyk - Romantyk i entuzjasta, czyli architekt na wykopaliskach

doi:10.37190/arc230411

Niniejszy szkic stanowi próbę ukazania początków szerokopłaszczyznowych badań archeologiczno-architektonicznych Starego Miasta w Głogowie, zniszczonego niemal doszczętnie w wyniku obrony Festung Glogau w 1945 r., prowadzonych pod kierownictwem Prof. Tadeusza Kozaczewskiego, w których autor uczestniczył od czasów studiów na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej. Pokazuje zmieniającą się rolę architekta w procesie badawczym; od romantycznego eksploratora i odkrywcy – na podobieństwo Winckelmanna czy Schliemanna – po kierownika dużego, interdyscyplinarnego zespołu badawczego i głównego koordynatora prac dokumentacyjnych. Koncentruje się na zapomnianym epizodzie z badań prezbiterium kościoła p.w. św. Piotra, kiedy to odkryto liczne pochówki o chronologii pradziejowej i średniowiecznej. Stał się on pretekstem do ponownej prezentacji odkrycia wraz z szerszym kontekstem archeologicznym. Jako wieloletni dydaktyk, autor zwraca uwagę na konieczność prowadzenia i ciągłego doskonalenia metod badań interdyscyplinarnych oraz systematycznej weryfikacji ustaleń z przedstawicielami innych nauk.

Słowa kluczowe:

    wspomnienia

    głogów

    archeologia

    architektura

    średniowiecze

Professor Jacek Kościuk - Nasi Mistrzowie

doi:10.37190/arc230412